(Excitations) मेजपाची क्षमताय घातांक बिंदूच्या (logarithmic) कायद्यार आदारून आसता. देखीक, क्षमताय वा प्रतिसाद (1 ) सकयल दिल्ल्या समीकरणान मांडूं येता.
S=C Log ɭ
तातूंत C हो स्थिरांक (Constant) आनी ɭ ही उद्दीपकाची खराय (intensity). हातूंत दृश्य प्रत (M) आनी ताऱ्याची दिप्ती (L) वापरल्यार हेंच समीकरण प्रत्येक प्रतीक (1 वा 6) M=C Log L अशें मांडूं येता. पॉगसनाल्या निश्कर्शा प्रमाण M=1 आनी M1 = 6 घेवन L/L1 =100 धरले जाल्यार हें समीकरण सकयल दिल्लो कायदो दिता. (C= .2.5)
Log L1 /L =0.4 (M-M1 )
व्हड-व्हड दूरदर्शक आनी छायाचित्रणांच्या पालवान चडशा नखेत्रांच्यो आतां दृश्य प्रती मेजिल्लदयो आसात. तांचें कोश्टक(को-1) हातूंत दिलां.
नखेत्रांचें वर्णपटाप्रमाण वर्गीकरण करपाचें काम सैक्की (1860), ए. जे. कॅनन आनी हेर विज्ञानिकांनी (हार्वर्ड वेधशाळा-1886) केलां. सुमार 400,000 नखेत्रांचें वर्गीकरण कांय मेजक्याच गटांनी केलां. O, B, A, F,G, K आनी M हे मुखेल गट आनी N, S, R हे दुय्यम गट अशीं नांवां तांकां दिल्लीं आसात. ह्या वर्गीकरणाक मतींत घेतिल्लो रेशा, वर्णरेशा, शोशण रेशा (Absorption Spectral Lines) आशिल्ल्या कारणान ह्यो रेशा नखेत्रांत आशिल्लीं मूलतत्वां आनी तांचें पृष्ठतापमान हांचे विशीं चड म्हायती दितात. नखेत्रामचो गट, तांचें तापमान आनी तांचे खाशेल्या वर्णरेशां विशीमची म्हायती(कोश्टक-2) दिल्या. ह्या गटांत उपगटय आसात आनी दर एका गटांतलें नखेत्रांचें तापमान विंगड आसता.
कोश्टक-1 वयल्यान कळटा तें म्हणजे धर्तरे कडल्यान नखेत्रांचीं अंतरां वेगवेगळीं आशिल्ल्यान तांची दृश्य प्रत तांची मूळ तेजस्वीताय सांगूंक शकना. तेन्ना तांची मूळ तेजस्वीकताय कळपाक एक प्रमाण तयार केलां. दर एक नखेत्र 10 पार्सेक म्हळ्यार 32.58 प्रकाशवर्सां पयस दवरल्यार जी दृश्य प्रत दिता तांकां निरपेक्ष प्रत म्हणटात. सुर्याची दीप्ती एक अशें मानून हेर नखेत्रांची दीप्ती काडप सोंपें जाता.
हर्टसझस्प्रंग आनी रशॅल हांणी विंगड-विंगड नखेत्रांचें तापमान आनी तांची निरपेक्ष प्रत एका आलेखांत मांडली. हाका हर्ट्झस्प्रंग-रसॅल आलेख म्हणटात. ह्या आलेखांत उबे रेशेर नखेत्राची मूळ दिप्ती सुर्याचे दीप्तीक ‘एक’ मानून मांडल्या. आडवे रेशेर नखेत्रांचे गट वा तांचें तापमान मांडलां. जेन्ना सगळे नखेत्रांचेननिदर्शक बिंदू एका मुखेल पट्यार पडटात तांकां ‘प्रमुख श्रेणी’ (Main Sequence) नखेत्रां म्हणटात.
ह्या आलेखाच्या वयल्या दाव्या कोनशांत येतात ते चडांत चड उश्ण म्हणून दीप्तीमान अशे निळे महातारे (Ia). वयल्या उजव्या कोनशांत येतात ते मातश्या उण्या तापमानचे पूण आकारमान कूब व्हड आशिल्ल्यान दीप्तीमान दिसपी महत्तम तांबडे तारे (Ib). उजव्या हाताच्या सकयल्या कोनशांत ल्हान आकारमानाचे आनी उण्या तापमानचे तांडे लघुतारे (दुदर्शकांतल्यान दिसपी) येतात. दाव्या हाताक सकयल्या कोनशांत धर्तरेच्या आकारमानाचे पूण सुर्याचें वस्तुमान आसा तसले चड घनतेचे धवे लघुत्तम तारे येतात. हे भायर तेजस्वी महातारे (II). सर्वसामान्य तेज आशिल्ले महातारे (III) मध्यम महातारे (IV) आनी मुखेल श्रेणींतले लघुतारे (V) अशेंय वर्गीकरण ह्या आलेखा वयल्यान मेळटा. (ही वर्गीकरण पद्दत करपी डब्ल्यू. डब्ल्यू. मॉर्गन आनी पी.सी. कीनन हांचे वयल्यान मॉर्गन-कीनन वा एम-के पद्दत ह्या नांवान वळखतात). (आकृती- 1 हर्ट्झस्प्रंग – रसॅल आलेख).
नखेत्राचो व्यास मेजपाक स्टॅपान-मोल्टसमान कायद्या प्रमाण तें नखेत्रां T2 1 ही उर्जा जी भायर उडयता ती T T4 L/D2 हे उर्जे इतली आसता. हातूंत T1 = ताऱ्याचें तपमान, D= ताऱ्याचो व्यास, L= ताऱ्याची दीप्ती. ह्या समीकरणांत स्थिरांक T हो भायर पडटा आनी आमकां मेळटा – ………………………………………
देखीक व्याध ताऱ्याचें पृष्ठ तापमान 9,800° कॅल्वीन आसा. सुर्याचें 5,700° के. अशा व्याध ताऱ्याची दीप्ती 23(सूर्य ‘एक’ धरून) धरल्यार ताचो व्यास सुर्याच्या व्यासापरस 1.8 पटीन व्हड येता. दूरदर्शका वयल्यान नखेत्रां चड करून बिंदूवरी दिशिल्ल्यान दूरदर्शकाच्या भिंगामुखार उपकारणां लावन हे व्यास प्रत्यक्षांत मेजूं येतात. कांय नखेत्रांचे व्यास कोश्टक 3त दिल्यात. कांय नखेत्रां जुंवळीय आसात. हांकां युग्म तारे म्हणटात. हातूंत दोन सुर्या भाशेन आशिल्ले तारे एका समाईक वस्तुमान केंद्रा भोंवतणी घुंवतात. तीन, चार, पाँच आनी स अशे तारे एका समाईक वस्तुमान केंद्रा भोंवतणी घुंवतनाय सांपडटात. कांय नखेत्रांचे दीप्तींत बदल घडून येतात. तांकां रुपविकारी नखेत्रां म्हणटात. तांचे दीप्तींत दोन कारणांक लागून बदल घडटा. 1) बाह्म कारणांक लागून जेन्ना युग्म नखेत्रांतलो एक तारो दुसऱ्या ताऱ्याचे दीप्तीक आड येवन उणी करता तेन्ना घडटा तशे. 2) अंतर्गत दीप्तींत बदल घडिल्ल्या कारणान. हातूंत परत दोन वर्ग आसात. अ)स्पंदमान नखेत्रां आनी ब) उत्स्फोटी नखेत्रां.
अ) स्पंदमान नखेत्रां – कांय अंतर्गत घडणुकां पसून ह्या नखेत्रांचे भायल्या भागाचें आकुंचन प्रसरण जायत आसता. ताका लागून तांचें तापमान आनी दिप्ती हातूंत आवर्ती बदल घडटात. देखीक, RR लायरी नखेत्रां. (आवर्तकाल 0.05 दीस ते 1.2 दीस), सेफीड वर्ग – I (आर्वतकाल) 1 ते 70 दीस), सेफीड वर्ग- II (आर्वतकाल 80 ते 1000) अनियमित रूपविकारी (आर्वतकाल बदलता- 30 ते 1000 दीस) आनी ह्या खंयच्याय वर्गांत ना बसपी रूपविकारी नखेत्रांय आसात.
आ) उत्स्फोटीं नखेत्रां – ह्या नखेत्रांनी अंतर्गत घडणुकांक लागून व्हड स्फोट जायत आसतात आनी तापिल्ले वायू भायर सरतात. हातूंत चार प्रकार आसात. U जेमिनोरियम जातीचे लघुनव तारे, उद्रेकी तांबडे लघुतारे, T टॉरी वा RW ऑरिगा वर्गांतले तारे, नवतारे वा अतिदीप्त तारे (Nova or Super Nova).
रेडिओ-क्ष-किरण नखेत्रां – अतिदीप्त नवताऱ्यांचो प्रचंड स्फोट जावन प्रचंड उर्जा भायर पडटकच त्या वाठारांत तापमान चड आसता. (कोट्यांनी डिग्री) आनी तांतुतल्यान क्ष-किरणाचें आनी रेडिओ किरणांचें उत्सर्जन जाता. असले 10 तारे आयज मेरेन सांपडिल्ले आसात. हांचो वेध घेवपाक धर्तरेच्या वातावरणा भायर उपकरणां धाडचीं पडटात. (धर्तरचें वातावरण क्ष-किरणांक भितर सरपाक दिना. सुर्यक्ष-किरणांचें उत्सर्जनय करता. पूण ताच्या सहस्त्र-महापद्म पटींनी उत्सर्जन हे क्ष-किरण तारे करतात.)
