पूण ताणें न्हयकार दिलो. कुतबुद्दीन बातिन आनी महाराजा बलवंतसिंग राजा हे ताचे शिश्य आशिल्ले. संवसारांतली अशास्वतताय मतींत घेवन सैमीक समाधानी जिविताचो ताणें उपदेश केलो. हिंदू तशेंच मुसलमान धर्माची ताका आस्था आशिल्ली आनी त सगळ्यां कडेन सारकोच आनी मायेमोगान वागतालो. ताणें आपलें पुराय जिवीत हिंदू जिणेपद्दतींत आनी परंपरेंत भरसून घेतिल्लें. भारतीय परंपरे कडेन अशे तेरेन लागसल्लो संबंद आशिल्लो. ताचे भायर दुसरो खंयचोय उर्दू कवी मेळना. आपल्या कवितां वरवीं तो सलीम चिश्ती हाचे वांगडाच श्रीकृष्ण आनी गुरूनानक हांचींय स्तुतिस्तोत्रां गायतालो. ईदा परस दिवाळी आनी होळी हांचींच पदां ताणें चड म्हळ्यांत. आग्राचे जलतरण, पतंग उबोवप, खेळां उत्सव हांचीं प्रात्यक्षीक चित्रां ताणें आपले कविते वरवीं रंगयल्यांत. भराडी आनी गारूडी हांचे वांस्वेल-माकडाचे खेळय ताचे नदरेंतल्यान सुटूंक नात. ताणें जें जें पळेलें ताचें तशातशें आनी बारीक साणीन वर्णन केलें. तो लोककवी आशिल्लो, देखुनूच ताची रचना सामान्यांक चड मानवताली. फकीर तशेंच साद्यांतल्या साद्या मनशाचे जिबेर ताचीं पदां सतत घोळत उरतालीं. मरण हें अटळ आसा तें खंयच्याय खिणाक येवंक शकता. जाल्यार श्रीमंती, दळडीर, सूख-दिख्ख हांचो हुसको करीत कित्याक बसप असो ताचो विचार आशिल्लो. ताणें आपलें जिवीतूय भंयाविरयत घालयलें. तो लोककवी आशिल्ल्यान पसरकार, सावकार, कुस्तीगीर आनी फकीर आदी समांजातल्या वेगवेगळ्या वेवसांयांतल्या सामान्य मनशांचे उच्चार ताचे भाशेंतल्यान उकते जाताले. ताची काव्यांतली भास सामान्य मनशाच्या तोंडांत घोळपी आशिल्ली. पूण शाहबाज, डॉ. फेलन आनी तांचे उपरांत लतीफ अहमद, अकबराबारी, सक्सेना, नियाझ मजनूँ गोरखपुरी आनी एहतेशाम हुसेन ह्या सारक्या विसाव्या शतमानांतल्या समिक्षकांनी ताच्या काव्यांतले सोबीतकायेची समिक्षा केल्या. उर्दू गद्यांतली फहमे करीन हाचे भायर फार्सी भाशेंतय ताणें पांच गद्य पुस्तिका बरयल्यात. ताचो कवितां झेलो सुर्वेक मेरठाक ‘मतबए इलाही’ हातूंत उजवाडाक आयलो. उपरांत थंयच तो परत ‘मतबए इलाही’ हातूंत हिजरी सन 1282त प्रकाशीत जालो. अब्दुल गफूर शहबाझ हाणें इ.स. 1900त लखनौ सावन ताचो संग्रह ‘कुल्लियात-इ-नजीर’ ह्या नांवान संपादून उजवाडाक हाडलो. मिर्झा फरहतुल्ला ताच्या गझलांचो ‘दिवान’ हो संग्रह दीवान-इ-नजीर अकबरबादी ह्या नांवान संपादून 1942त दिल्लीक उजवाडाक हाडलो. ताच्यो उर्दू गझल ‘नज्म’ तशेंच फार्सी कविता ‘कुल्लियात-इ-नजीर’ (1951) ह्या नांवान उजवाडाक आयिल्ले आवृत्तींत आस्पावतात. आग्रा शारांत दर वर्सा होळयेच्या वेळार ताच्या दर्ग्या मुखार जात्रा भरता. -कों. वि. सं. मं.
नजीर अहमद : जल्मः 6 डिसेंबर 1836, नगीना, उत्तरप्रदेश; मरणः 3 मे 1912, दिल्ली). नामनेचो उर्दू लेखक आनी उर्दू कादंबरीचो जनक. ताचें पुराय नांव मौलवी शम्सुल्उल्मा नजीर अहमद खान बहादुर. ताच्या बपायचें नांव मीर सआदत अली. एका गरीब घराण्यांत ताचो जल्म जाल्लो. मुळावें शिक्षण घेवपाक तो दिल्लीक गेलो. थंय एके मशिदिक जोडून आशिल्ले शाळेंत तो शिक्षण घेवपाक लागलो. बऱ्याच हालांनी ताणें आपलें माध्यमीक शिक्षण पुराय करून फुडें दिल्ली म्हाविद्यालयांत नांव घालें. पूण बापायन ताका इंग्लिश शिकपाक मनाय केली. 1847-54 मेरेन ताणें अरबी साहित्य, गणित आदी विशयांचें म्हाविद्यालयीन शिक्षण घेवन पंजाबांत शिकोवपाची नोकरी धरली. फुडें आपल्या कर्तुत्वान ताका शाळा निरिक्षकाची बडटी मेळ्ळी. नोकरी करता आसतना ताणें घरा अभ्यास करून आपली इंग्लीश शिकपाची इत्सा पुराय केली. 1861त ताणें ‘भारतीय दंड संहितेचो’ उर्दूंत अणकार केलो, जाचे खातीर ताका मामलेतदार म्हणून नेमलो. फुडें हे नोकरेंत तो उपजिल्हाधिकारी पदा मेरेन चडत गेलो. 1877त एका शिश्ट मंडळाचो प्रतिनिधी जावन तो सक्षिण हैदराबादेक गेलो. फुडें थंय तो राजस्व मंडळाचो वांगडी जालो. 1897 ताका एडिंबरो विद्यापीठान एल.एल.डी. ही पदवी दिवन आनी पंजाब विद्यापीठान डी.ओ.एल. ह्यो पदव्यो दिवन ताच्या वावराचो भोवमान केलो. हैदराबादेक सेवा निवृत्त जावन तो दिल्लीक परतलो. एक व्हड उर्दू लेखक, शिक्षणतज्ञ आनी प्रभावी वक्तो म्हणून ताची नामना आशिल्ली. तेच परी तो विनोदीय आशिल्लो. ताच्या व्याख्यानाचे दोन संग्रह उजवाडाक आयल्यात. शिक्षणाच्या प्रसारा खातीरय ताणें उल्लेख करपा सारकी कामगिरी केल्या. ताचें ग्रंथसाहित्य भरपूर भरपूर आसून तातूंत कायद्या वयल्या जायत्या ग्रंथांचे उर्दू अणकार, मतालिब-उल-कुरान हो कुराणा वयलो विवरण ग्रंथ, कुरणाचो कुराण मजिद मुतारजम हि म्हत्वाचो उर्दू अणकार आदी सुमार 35 ग्रंथाचो आस्पाव आसा. मिर अतुल-उरूस(1869 बुघचो आदर्श) ही ताची पयली कादंबरी आसून, हे कादंबरी खातिरच ताका उर्दू कादंबरीचो जनक मानतात. उपरांत ताणें सात कादंबऱ्यो बरयल्यो. तातूंतल्या कांय कादंबऱ्यांक पुरस्कार मेळ्ळा. ‘मिर अतुल-उरूस आनी बिनात-उन्-नाश (1873 शवकन्या) ह्या कादंबऱ्यांनी ताणें त्या काळांतल्या बायलांचे प्रस्न प्रभावीपणान हाताळ्ळ्यात. ताणें अयामा, फसाना-इ-मुबतल(1885) आनी ‘रुया-इ-सादिका’ आदी कादंबऱ्यो बरयल्यात. मुंतखिब-उल-हिकायत 1869 हो ताच्या कांय वेंचिल्ल्या कथांचो संग्रह. तौबतुन्नसूह(1877) ‘पक्ष्वातापाचो उदगार’ हे ताचे म्हत्वाचे कादंबरीक खूब नामना मेळ्ळ्या. हे कादंबरेंत ताणें दिल्लींतल्या अस्ताक वचपी मुसलमान घराण्याचें दूखदिणें चित्र चितारलां. ‘इब्नल्वक्त’ (1888, कालपूत्र) हे कादंबरेंत ताणें भारतीयांनी केल्ल्या इंग्लिशांच्या कुड्ड्या अनुकरणाचेर टिका केल्या. ताच्या हेर कादंबऱ्यांनी ‘चंदपंद’ (1869, थोडो उपदेश), मबादियुल हिकमत (1871, तर्कशास्त्र प्रवेश), अल् हुकुक् वल् फरायझ् (1906, हक्क आनी कर्तव्यां), अल् इजतेहाद् (1908, नवो पवित्रा) उम्महातुल् उम्मह (इस्लामी जमातीच्यो माता) आदींचो आस्पाव जाता. ताणें बरयल्या ह्या म्हत्वाच्या कादंबऱ्या खातीरच ताका उर्दू साहित्यांत म्हत्वाचें स्थान मेळ्ळां. आपल्या जायत्या कादंबऱ्यां वरवीं ताणें गरिबींत दीस सारतल्या मध्यमवर्गीय मुसलमान समाजाचे उदरगतीचे विचार कलात्मक रितीन उक्तायल्यात. ताणें कांय कविताय बरयल्यो आसून त्यो ‘मजमुअए बेनजीर’ ह्या झेल्यांत एकठांय केल्यात. ताणें उर्दूंत अणकार केल्ल्या एका ग्रंथाक एक हजार रूपयांचो पुरस्कार फावो जाल्लो. -कों. वि. सं. मं.
