नटराज : शिवाचें नर्तक रूप. नट (नाच करप) ह्या मूळ संस्कृत धातू पसून ‘नट’ (नर्तक) हो शब्द जाला. नटराज म्हळ्यार नटांचो राजा. ताका नटेश, नटेश्वर, नटशिखामणी आनी नर्तेश्वर अशेंय म्हणटात. नटराजाच्या उजव्या कानांत दादल्याचें आनी दाव्या कानांत बायलांचें कानांतलें आसता. हाचे वयल्यान अर्दनारी नटेश्वर हेंय नटराजाचेंच एक रूप आशिल्ल्याचें स्पश्ट जाता. शिव म्हळ्यार नटराज हो आद्य नर्तक, नाचाचें एक दैवत, नृत्यकलेचो प्रवर्तक, आद्य नृत्याचोय आनी स्वताच्या नृत्याचो तो प्रेक्षकय आसता. नटराजाच्या नाचाचे जायते प्रकार आसात. तातूंत सात्विक नृत्या पासून तामसिक स्मशान नृत्या मेरेन जायत्या नृत्यांचो आस्पाव आसा. शैवागमात नटराजान 108 तरांचीं नृत्यां केल्ल्याची म्हायती मेळटा. ताच्या मुखेल नृत्याचें नानांव तांडव अशें आसून ताचे सात प्रकार आसात. तातूंत संध्यानृत्य वा प्रदोषनृत्य हाची नामना आसा. कैलासाचेर पार्वतेक रत्नखचित शींवासनाचेर बसोवन शिंव सांजवेळचें हें नृत्य करता. शिल्पां वरवीं नटराजाचीं ‘कटिसम’, ‘ललित’, ‘ललाट तिलक’, ‘चतुर’, ‘तलसंस्फोटित’, ‘उर्ध्वजानू’ आदी नृत्याचे प्रकार मेळटात. पूण ह्या सगळ्यां मदीं ‘नादान्त’ ह्या नृत्याची चड नामना आसा. हांगाचें हें नटराजाचें देवूळ चोलराजा परांतक (पयलो) हाणें धाव्या शतमानांत बांदिल्लें. नटराजाच्या ह्या नाचा विशीं एक कथा आसा ती अशी – कांय दुश्ट ऋषींक मारपा खातीर शिव चिदंबरमाक गेल्लो. तेन्ना ताणीं एक नाग, एक वाग आनी एक मनीस हांकां शिवाचेर हल्लो करूंक सांगलें. शिवान त्या मनशाचे फाटीचेर जो नाच करून त्या ऋषीक खूश केलो तोच हो नादान्त नाच. नादान्द नाचाचे भुमिकेंतली नटराजाची मूर्त जायते कडेन दिश्टी पडटा. ह्या वेगवेगळ्या मूर्तींनी जरी हय न्हयसो फरक जाणवलो तरी मूळ कल्पना एकच आसता. हे मूर्तींत नटराज एक कमळाचे बसकेचेर, अपस्मार नांवाच्या एका मोटव्या आनी उमथ्या पडिल्ल्या मनशाचेर उजवो पांय दवरून उबो आशता. ताणें दावो पांय वयर उखलून तो उजवे वटेन धरिल्लो आशता. ते बसकेचे नटराजाचे मूर्तीक पुराय व्यापपी एक वाटकुळाकार प्रभा मंडळ आसता. त्या प्रभामंडळाक भायले वटेन (उज्याच्या) ज्वालेचे अंकूर आसतात. ताका चार हात आसतात. फाटले वटेनच्या उजव्या हातांत डमरू आनी दाव्या हातांत उजो आशता. फुडले वटेनचो उजवो हात अभयमुद्रेंत आसता, जाल्यार दावो हात दंडहस्त वा गजहस्त मुद्रेंत उबारिल्लो पूण पांयां कडेन समकेत करीत सकयले वटेन बागयल्लो आसता. जटा ताळवेर बांदिल्ल्यो आसतात आनी तांचेर नाग, कवटी, गंगा, चंद्रकोर आनी आभुशणां आशतात. मेकळ्यो सुटिल्ल्यो जटा भुरभुरत आसतात. फाटले दोनूय हात आनी ताचें मस्तक चडप करून प्रभावळीक तेंकिल्लें आसता. ताच्या गळ्यांत हार, जानवें, कमराक रत्नखचीत कमरपटो आनी बोटांनी मुदयो आसतात. कमराक एक कटिवस्त्र आसता. हे मुर्तींतलीं रचणुकेचीं खाशेलपणां आनी नाचा फाटलीं प्रतिकां अशे तरेन स्पश्ट केल्यांत : नटराजाचो उजवो पांय हो विक्ष्वनिर्मिती जावंची म्हणून जिवांक मायेच्या बंधनांत घालता, वयर उखलिल्लो पांय भक्तांक मेक्ष दिता. संवसार निर्मितेच्या वेळार पयलो शब्द तयार जाता देखून डमरू हें निर्मितेचें प्रतीक जाल्यार अग्नि हें पलयंकर तत्व आसून नाशाचें प्रतीक. अशे तरेन पांयांच्या स्थिंतींतल्यान निर्मिती आनी नशा ह्या मुलभूत अवस्थांतलो समतोल सादिल्लो आसा. प्रभामंडळ हें प्रकृतीच्या नाचाचें प्रतीक. नटराजाचो नाच हो परमेश्वराच्या आदिशक्तीचो लयबध्द अविश्कार. तशेंच तें संवसारांतल्या नियमबध्द हालचालिंचें प्रतीक ही ह्या नाचा फाटली मूळ कल्पना अशें सांगतात. हो नाच म्हळ्यार ईश्वराच्या सृश्टी, स्थिती, संहार, तिरोभाव आनी ह्या पाँच क्रियांचें प्रतीक मानतात. हातूंत डमरू हें सृश्टीचें, अभयमुद्रा हें स्थितीचें, अग्नि हें नाशाचें, प्रभामंडळ हें तिरोभावाचें आनी उखलिल्लो पांय हें अनुग्रहाचें प्रतिक मानतात. शिवान आपलो नाच सुरू केले बगर प्रकृती नाच करिना. त्रिभूवन हो ताचो आंगिक अभिनय, सगळें वाड्.मय हो ताचो वाचिक अबिनय आनी चंद्रीम, गिरे हो ताचो आहार्य अबिनय. नाच थांबतकच पुराय संवसार तो आपणा भितर आसपावन घेवन आत्मानंदांत रावता – अशी नटराज कल्पने फाटली भुमिका आसा.
दक्षिणेंतल्या शिवाच्या जायत्या देवळांनी नटराजाच्यो मुर्ती पळोवंक मेळटात. देवळाच्या एका भागांत नटमंडप आनी नटसभा आसताच. चिदंबरमांतले सभेक कनक सभा आनी थंयच्या नटराजाक कनक सभापती म्हळां. तिरूवरंगुळम, शियाळी, तंजावर, तेनकासी, तिरूवनंतपुरम, बादामी ह्या नगरांनी आशिल्ल्यो धातू, पाशाण, आनी हस्तदंतीच्यो मुर्ती उल्लेख करपा सारक्यो आसात. चोल, पांड्य, पल्लव, चालुक्य आदी राजवंशांच्या काळांतल्यो नटराजाच्यो जायत्यो मुर्ती मेळ्ळ्यात. तिरूवालंगाडूची भुजंगत्रसित ही नाचाचे अवस्थेंतली मूर्त (11 वें शतमान, उंचाय 114.5 सेंमी) ही सगळ्यांत सुंदर मूर्त मानतात. सद्या ही मूर्त मद्रास गवर्नमॅंट म्युझीयमांत आसा.
गयेक नटराज गयासुराचे कुडीचेर नाचलो तशेंच भरतचार्य हाका ताचे प्रेरणेन ताचो शिश्य तंडू हाचे कडल्यान तांडव नाचाचें आनी पार्वती कडल्यान लास्य नाचाचें ज्ञान मेळ्ळें आनी भरताचार्या कडल्यान तें मनशांक मेळ्ळें आदी जायत्यो कथा मेळटात. नृत्यशास्त्रा वयले ग्रंथ, पुराणां, मेघदुतादी काव्यां हातूंतल्यान शिवाच्या वैक्ष्विक नाचाचीं वर्णनां मेळटात. -कों. वि. सं. मं.
नन्नेचोड : (बारावें शतमान). नामनेचो तेलुगू कवी. तेलुगू साहित्य-इतिहासकारांनी ताका
