म्हाविद्यालयांत , गणीत आनी तत्वज्ञान ह्या विशयांचो सहाय्यक प्राध्यापक म्हणून दादाभाईची नेमणूक जाली. ह्या पदाचेर नेमणूक जाल्लो, ह्या म्हाविद्यालयांतलो दादाभाई हो पयलो भारतीय.
कॉलेजांत अध्यापन करतनाच ताणें मुंबयंत समाज सुदारणेच्यो कितल्योशोच चळवळी उबारल्यो. स्टुडंट्स लिटररी ऍन्ड सायंटिफिक सोसायटी ह्या नांवाची संस्था स्थापून, तिचे मराठी आनी गुजराती ज्ञानप्रसारक मंडळी ह्या नांवाचे दोन प्रसिध्दी फांटे सुरू केले. ताणेंच पयलीं मराठी आनी पारशी चलयांच्यो शाळा काडल्यो. तेच भाशेन बॉंबे प्रेसिडॅन्सी असोसिएशन, इराणी फंड, पारशी जिमखाना, विडो रिमॅरेज ऍसोसिएशन, फ्रामजी इन्टिट्यूट, व्हिक्टोरिया ऍन्ड आल्बर्ट म्युझियम ह्या संस्थांची स्थापणूक करपाक फुडाकार घेतलो. 1851 वर्सा ताणें ‘रास्तगोफ्तार’ (सत्यवादी) ह्या नांवाचें गुजराती दिसाळें सुरू केलें.
लिवरपुलाक नव्यानूच सुरू जाल्ले कामा घराण्याचे वेपारी कंपनीचो भागीदार म्हणून जून 1855 त तो इंग्लंडाक गेलो, थंय तो पंदरा वर्सां रावलो. थंय ताचो ‘मॅन्चेस्टर कॉटन सप्लाय असोसिएशन’, ‘काउन्सिल ऑफ लिवरपूल’, ‘अथेनियम’, ‘नॅशनल इंडियन असोसिएशन’, ह्या संस्थां कडेन लागींचो संबंद आयलो. 1865-66 मेरेन ताणें लंडनचे युनिवर्सिटी कॉलेजींत गुजरातीचो प्राध्यपक म्हूण काम केलें. 1865त लंडनांत डब्ल्यू. सी. बॅनर्जी हाच्या सांगातान ताणें ‘लंडन इंडिया सोसायटी’ हे संस्थेची स्थापणूक केली. 1906 मेरेन तो हे संस्थेचो अध्यक्ष आशिल्लो. 1862 वर्सा दादाभाई कामा ऍन्ड कंपनी’ तल्यान भायर सरलो आनी ताणें स्वताची ‘दादाभाई नवरोजी ऍन्ड कंपनी’ ही कंपनी उबारली.
दादाभाईचो इंग्लंडाक वचपाचो मुखेल हेत थंय वचून थंयची राजवेवस्था पळोवंची तशेंच थंयचें लोकमत जाणून घेवचें असो आशिल्लो. भारतांत सुदारणा घडोवपाची जाल्यार पयलीं ब्रिटनांतलें लोकमत तयार करपाक जाय, हे जाणविकायेन ताणें 1866 च्या निमाणें वंगीय फुडारी व्योमेशचंद्र बॅनर्जी हाच्या आदारान ‘लंडन इंडियन सोसायटी’ हे संस्थेची स्थापणूक केली. इंग्लीश आनी हिन्दी लोकांक एकठांय हाडून हिंदी प्रस्नांचेर भासाभास करची, असो हे संस्थेचो हेत आशिल्लो. हे संस्थेन इंग्लंडांत, पन्नास वर्सां भारताचे वतीन प्रचार केलो. हीच संस्था उपरांत ‘इस्ट इंडिया ऍसोसिएशन’ जाली.
1873 वर्सा भारतीय अर्थकारणाविशीं नेमिल्ले संसदी समिति सामकार (फॉसेट कमिटी) दादाभाईन गवाय दिली. ही गवाय दितना ताणें, भारतांतलें करभार प्रमाण सगळ्यांत चड आसून भारतीयांचें सरासरी वर्सुकी उत्पन्न फकत विसूच रुपया आशिल्ल्याचें पुराव्या सयत दाखोवन दिलें. तेन्नाच ताणें ‘हिदुस्थानाचें दळडीर’ ह्या विशयाचेर इंग्लिशींत एक पुस्तक बरयलें. (Poverty and unbritish rule in India - 1901)
1874 वर्सा, बडोदें संस्थानाचो दिवाण म्हणून दादाभाईची नेमणूक जाली. पूण एका वर्सा भितरूच महाराज आनी रेसिडॅंट हांचे मदीं जाल्ल्या मतभेदाक लागून दादाभाईन ह्या पदाक सोडचिट दिली. जुलय 1875त तो मुंबय नगरपालिकेचो वांगडी म्हणून आनी नगरपालिकेचे शार परिशेदेचेरूय वेंचून आयलो. 1876 वर्सा ह्या दोनूय पदांक सोडचिट दिवन तो लंडनाक गेलो. 1883 वर्सा तो ‘जस्टिस ऑफ ध पीस’ जालो आनी परत एकदां मुंबय नगरपालिकेचेर वेंचून आयलो. ऑगस्ट 1885 वर्सा गव्हर्नर लॉर्ड रे हाच्या निमंत्रणा वयल्यान दादाभाईन मुंबय विधानपरिशदेचें वांगडीपण आपणायलें. त्याच वर्सा ताणें, भारतीय राश्ट्रीय कॉंग्रेसचे स्थापुणकेंत मोलादीक वावर केलो. कॉंग्रसीच्या अदअयक्षपदाचो भोवमान दादाभाईक, 1886, 1893, 1906 असो तीन खेपे फावो जालो. 1897 वर्सा कमिशना मुखार आनी 1898 वर्सा इंडियन करन्सी कमिटी मुखार ताच्यो साक्षी जाल्यो.
1902 वर्सा दादाभाई, लंडनच्या हाऊस ऑफ कॉमन्सांत लिबरल पक्षा वतीन वांगडी म्हणून सॅंट्रल फिन्झबरींतल्यान वेंचून आयलो. ब्रिटीश संसदेचें वांगडीपण मेळोवपी आनी भारताच्या स्वातंत्र्या खातीर संसदेंत आवाज करपी दादाभाई हो पयलो भारतीय. ह्याच वर्सा ताणें ‘पॉवर्टी ऍन्ड अन्ब्रिटीश रूल इन इंडिया’ , ‘द कंडिशन ऑफ इंडिया’ असले वेंचीक निबंद, हाईस ऑफ मॉमन्सांतलीं भाशणां, ‘रॉयल कमिशन ऑन धी ऍडमिनिस्ट्रेशन ऑफ एक्स्पेंडिचर इन इंडिया’ ह्या आयोगा कडेन केल्लो पत्रवेव्हार, हे वेंचीक भाशणां हांचो आस्पाव जाला.
विंगड विंगड मंडळां, समित्यो आनी संस्था हातूंतल्यान दादाभाईन दिल्लीं व्याख्यानां, ‘दादाभाई नवरोजीस स्पीचीस ऍन्ड रायटिंग्स’ ह्या नांवान ग्रंथाच्या रूपांत उजवाडा आयलीं. उद्देगीक आयुक्तांची नेमणूक आनी कामगारांक संरक्षणाचो हक्क ह्या दोनांविशीं एक येवजण उजवाडयली.
पंदरा वर्सा इंग्लंडाक राविल्ल्यान ताचो परिणाम दादाभाईच्या विचारांचेर जालो. ब्रिटीश लोकांची अर्थवेव्हाराची आनी वेपारी तंत्राची वळख जाली. दादाभाईन आपल्या राश्ट्रवादाक अर्थीक अधिश्ठान दिलें. देशाची अर्थीक दुर्बळटाय आनी राजकीय दास्यत्व सोंपोवपाखातीर खूब कश्ट घेतले आनी पिरायेच्या अंयशाव्या वर्सा लेगीत बंगालाचे फाळणी आडचे चळवळींत ताणें फुडाकार घेतलो. ताणें हिन्दी राजकारणाची आनी अर्थकारणाची बसका घाली.
भारताच्या आर्विल्ल्या इतिहासांत दादाभाईक खुबूच वयली सुवात फावो जाता. भारतीय स्वातंत्र्याचे सनदशीर चळवळीचो तो प्रवर्तक आशिल्लो. ते खातीर भारतीयांनी, व्हड भोवमानान ताका ‘आर्विल्ल्या भारताचो पितामह’ अशी पदवी दिल्या. तो जसो बुध्दिवान आशिल्लो तसोच तत्वशील आनी यत्नवादी लेगीत आशिल्लो.
ग्रंथ आनी इश्ट हांकां लागून दादाभाईचें व्यक्तिमत्व चड विकसीत जालें. फिदौसीचो ‘शाहनामा’, वॉट हाचो ‘इंप्रुव्हमेंट ऑफ मायंड’ तशेंच कार्लायल, मिल, स्पॅन्सर हांच्या ग्रंथांचो दादाभाईचेर खूब प्रभाव पडलो. विशुध्द विचार, आचार आनी उच्चार हांचें म्हत्व सांगपी ‘द ड्युटीस ऑफ द झोरोस्ट्रिअन्स’ हो ग्रंथ दादाभाईन बरयलो. ताचे खूब देशी-परदेशी इश्ट आशिल्ले. ताची खाजगी जीण सादी पूण भारदस्त आशिल्ली. ताच्या पत्रांतल्यान ताच्या सत्यप्रिय आनी परोपकारी सभावाची आनी चारित्र्याची वळख मेळटा. ताका ग्रंथांची खुब ओड आशिल्ली. ताणें आपली व्हड ग्रंत सामुग्री ‘बॉम्बे प्रेसिडॅन्सी असोसिएशन’ हे संस्थेक ओंपली. ‘फ्रामजी इन्स्टिट्यूट’, ‘इराणी फंड’, ‘पारसी जिम्नेशियम’, ‘विडो रीमॅरेज’, ‘असोसिएशन’, ‘व्हिक्टोररिया ऍन्ड आर्ल्बट म्युझियम’, ‘रॉयल एशियाटिक सोसायटी’ अशा खूबशा संस्था-संघटनांची दादाभाईन स्थापणूक केल्ली.
-दिलीप बोरकार पूरक नोंद : पॉवर्टी ऍन्ड अनब्रिटीश रूल इन इंडिया.
