न्हय जाल्यार अस्तंती संगिताच्या आकर्शणांतल्यान एकंदर भारतीय संगिता पासून पयस वचपांतल्यान तें घडलां अशें म्हणूं येता. -कों. वि. सं. मं.
नाडी : शीर उडप. रगताचे शिरेचें (Artery) आकुंचन-प्रसरण. काळजांतल्यान, कुडीक रगताची पुरवण जातना हो रगताचो प्रवाह शीरेंतल्यान चलता. रगताच्या ह्या प्रवाहाक आस्पावन घेवन रगताचो लोट फुडें धुकलपाक सोंपें जावचें म्हणून रगताची शीर आकुंचीत प्रसारीत जाता आनी रगत ल्हारां भाशेन फुडें वता. शिरेंत आसपी स्नायू-तंतू आनी शिरेच्या आंगाच्या लवचीकपणाक लागून हें आकुंचन-प्रसरण हांचे मदल्या काळावयल्यान काळजाचे धडधडीचें (आकुंचन-प्रसरण) निदान करूं येता.
सर्वसादारणपणान निरोगी मनशाचे नाडयेचे ठोके दर मिनटाक 72 ते 80 आसतात. भुरगीं आनी बायलांचे बाबतींत ते चड आसूं येतात. शारिरीक हालचाल उपास भंय पिडा-सारकिले घटक नाडयेचे गतींत बदल घडयतात. जंय जंय रगताची शीर काती पोंदा आनी चड करून तिचे पोंदा हाडा सारको घट भाग आसता थंय थंय नाडी पळोवप जाता. शिरेची नाडी प्रभावीपणान जाणवता. देखून अशे सुवातीचेर नाडी पळोवप जाता. सर्वसादारणपणान आंखाण्या सकयल्या मनगटाच्या भागांत, रगताचे शिरेची नाडी सहजतायेन तपासूंक मेळटा आशिल्ल्यान नाडी पळोवप मनगटाची शीर पळोवप असो संकेत तयार जाला. अशें आसलें तरी काना वयर, गळ्याचो वयलो भाग, कोंपराचेर पावलाचेर नाडी पळोवंक मेळटा. जेन्ना यंत्रीक साधनां उपलब्ध नाशिल्लीं तेन्ना नाडी परिक्षा हेंच रोगाचें निदान करपाचें मुखेल साधन आशिल्लें. उपरांत अशा साधनांची निर्मिती जावन लेगीत नाडी परिक्षा करपाची पद्दत आयज लेगीत अस्तित्वांत आसा.
सर्वसादारणपणान नाडी ही बोटीच्या स्पर्शान पळोवपाची आसली तरी शिरांचें दोळ्यांनी केल्लें निरिक्षण, श्रवण यंत्रा वरवीं केल्लें श्रवण आनी उपकरणावरवीं केल्लें आलेखन ह्या सगळ्यांच्या एकत्रीत आदारान काळजाची धडधड आनी रगताच्या दाबाची तपासणी करप जाता.
रोहिणी ही शीर रोगामतले दोश आनी तातूंतली स्थिती दाखयता. मनगटाचेर, हाताचीम तीन बोटां दवरून नाडी पळोवपाची पद्दत आसा. काळजावटेन तर्जनी आसची आनी तिनूय बोटांचो दाब सारको दवरून नाडयेचो हात उदारो करचो. व्हांवते नाडयेचो आकार आनी बोटांच्या दाबान रगतालोटाक आडखळ जाल्ल्यान बोटांक लागिल्लो धपको जाणवता. सुर्वेक नाडी कशी आसा ती पळोवंची. ती पुश्ट, भारदस्त आनी वेवस्थीत व्हांवपी उश्ण आसल्यार ती बळिश्ट आसा, शरीरुय बळिश्ट आसा अशें समजुचें. नाडी सरये भाशेन बारीक सुक्ष्म आनी कडक प्रवाही जाणवल्यार ती अशक्त समजुंची नी शरिरुय तशेंच समजुचें. नाडी उश्ण आसून नेटान व्हांवता आसल्यार जोर आसा अशें समजुचें. अशे तरेन नाडयेचो खोलायेन अभ्यास केल्यार नाडी कितलेशेच सुक्ष्म भाव दाखयता. तीन बोटांक तीन दोश कळटात. तर्जनी, माध्यमा आनी अनामिका हांकां जे धपके लागतात ते क्रमान कफ, पित्त आनी वाताचे आसतात. हीं तीन तरांचीं द्रव्यां नाडयेंतल्यान व्हांवत आसतात. बोटाच्या दाबाक लागून कफ द्रव्याची गती सगळ्यांत चड आडावप जाता. तांचो धपको तर्जनीक लागता. तातूंतल्यान पित्त आनी वात हीं द्रव्यां सुट्टात. दुसऱ्या बोटाच्या दाबान पित्त द्रव्य आडावप जाता. ताचो धपको मध्यमेक लागिल्ल्यान तातूंतल्यान वात द्रव्यां सुट्टात आनी ताचो धपको अनामिकेक लागता, अशी कल्पना आसा. पिराय, दीस, रात आनी जेवणखाण हांचो आरंभ, मध्य आनी निमाणच्या काळांत क्रमान कफ, पित्त, वात शरिरांत चड प्रमाणांत वाडत वता. ताका लागून ते नडयेंतल्यानूय चड अदीक प्रमाणांत त्या-त्या वेळार व्हांवतात. जो दोश चड प्रमाणांत व्हांवता तो चड नेटान धपको दिता. खंयचो धपको चड आसा ताचे वयल्यान दोश वळखून, त्या दोशाची नाडी वळखुंची. कफाची नाडी आसल्यार कफ दोश शरिरांत चड आसा अशें समजुचें. एकेकदां दोन-दोन दोश चड आसतात. तीन दोश लेगीत एकदम जावंक शकतात. दोन दोश चड आसतना त्या-त्या दोन बोटांक आनी तीन दोश आसल्यार तिनूय बोटांक नेटान धपके बसतात.
मूळ-मूत, जीब, नदर, स्पर्श, आकृती हांच्या चिन्नांचे आनी नाडी दोशाचो मेळ घालून रोग आनी ताच्यो अवस्था थारावच्यों पडटात. -डॉ. शांता भांगी डॉ. दयानंद राव
नाणीं आनी नाणकशास्त्र: वेव्हारांतल्या देवघेवीचें एक अधिकृत अशें चलन.
देवघेवीच्या सुर्वेच्या काळांत वस्तूंची वा सेवेची अदलाबदल (Barter) करप जातालें. जसो जसो देवघेवीचो वेव्हार वाडूंक लागलो आनी हो वेव्हार किचकटीचो जावंक लागलो तशें तशें वस्तूचे वा सेवेचे अदला बदली जाग्यार वस्तूचें वा सेवेचें मोल सोंपेपेणीथारोवपी नी देवघेवीच्या वेव्हारांत सवस्तकाय हाडपी एक सर्वसामान्य अशे वस्तूची गरज दिसूंक लागली. अशी सर्वमान्य वस्त म्हणून सुर्वेक पशुधनाचो उपेग करप जालो. फुडें पशुधनापरसूय सोयीचें अशें चलनाचें माध्यम म्हणून भांगराचे आनी रुप्याचे कुडके वापरांत आयले. हांतूतल्यान फुडें थरावीक आकार, वज़न, कुरू आनी मोल आशिल्लीं नाणीं उदयाक आयलीं.
नाणीं पाडपा फाटलो उद्देश चलन हो आसलो तरी राजकर्त्यांची मिरास दाखोवपाचें तें एक माधअयम आसलें. देखून राजकर्त्यांनी आपणाचीं, घरच्यांचीं वा देवदेवतांचीं चित्रां आनी कुरवो नाण्यांचेर करून घेतल्यो. आपणाचें स्वतंत्र चलन सप हें मोटेपणाचें लक्षण समजप जातालें. नाण्याचो आकार, ताचें नांव आनी वज़न, ताचे वयली आकृती नी कुरवो, ताचो धातू, नाण्याचें मोल, ताचे वयल्यान प्रगट जावपी देशाची अर्थीक स्थिती आनी दिसून येवपी ताचो काळ, नाणीं तयार करपाची पद्दत ह्या सगळ्या गजालींचो अभ्यास म्हळ्यार नाणकशास्त्र. ह्या शास्त्राचो अभ्यास भारतांत एकोणिसाव्या शतमानाचे सुर्वेक जेम्स प्रिन्सेप ह्या ब्रिटीश अधिकाऱ्यान सुरू केलो. 1910 वर्सा नाणकशास्त्राच्या अभ्यासा खातीर न्युमिस्मॅटीक सोसायटी ऑफ इंडिया ही संस्था सुरू जाली आनी तिच्या मार्गदर्शनाखाल भारतांत नाण्यांचो संग्रह आनी तांचो अभ्यास चलता. अस्तंते कडल्या देशांनी ह्या शासअत्राचें संशोधन हेर शास्त्रांवरीच चालू आसा.
खंयच्याय नाण्या वयल्यान संबंदीत कालखंडांतल्या धर्मीक, राजकीय, समाजीक, अर्थीक आनी संस्कृतीक परिस्थिती जाणून घेवप शक्य जाता.
