भारतांतल्या कितल्याश्याच राजांचें अस्तित्व तांच्या नाण्यां वयल्यान सिध्द जालां. इंडो-ग्रीसी, शक, कुशाण, क्षत्रप, सातवाहन आदी राजवंशांतल्या राजांची म्हायती तांच्या नाण्यां वयल्यान समजप शक्य जालां. संघ, नैगम, जनपद, गण हांचें अस्तित्व तांच्या नाण्यांक लागून सिध्द जालां. मालव, शिबी, यौधेय ह्या गणराज्याचें वाठार तांच्या नाण्यांक लागून निश्चीत करप शक्य जालां. नाणकशास्त्राचो पुरावो हें भारतीय इतिहासाचें एक म्हत्वाचें साधन जालां.
इ.स.प. तिसऱ्या शेंकड्यांत सांच्यांतल्यान नाणीं पाडपाक सुरवात जाली. ताचे पयलीं नाण्यांच्या धातूचेर छाप मारून मजकूर तयार करताले. हांकां आहत नाणीं म्हणटात. हरयानांतल्या रोहटक आनी नौरंगाबाद आनी पंजाबांतल्या सुनेत वाठारांत नाण्यांचे व्हडा प्रमाणांत मातयेचे सांचे मेळ्ळ्यात. कोंडापूर (आंध्र प्रदेश, तक्षशिला आनी नालंदाकूय नाण्यांचे सांचे मेळ्ळ्यात. आधुनीक नाणीं हीं छाप मारून केल्लीं आहत नाणीं.
जगांत चलनी नाण्यांचो सगळ्यांत पयलीं वापर अस्तंत आशियांतल्या लिडीया वाठारांत इ.स.प. सातव्या शेंकड्यांत सुरू जालो अशेम म्हणटात. तीं डलॅकटम धातूचीं आनी आकारान लांबोडीं आशिल्लीं. तांचेर हरण वा कसलेंय चिन्न आसून ज्या वेपाऱ्यान तें काडिल्लें ताचें नांव लेखांत दिल्लें आसतलें. उपरांत क्रिसस राजान (इ.स.प. 561-546) नाणीं पाडपाचो अधिकार आपले कडेन घेतलो. इराणी सम्राटान रुप्याचीं आनी भागराचीं नाणीं पाडलीं. ग्रीसांतलीं पुर्विल्लीं नाणीं चड करून रुप्याचीं आसात. ऍलऍक्झाडरान साम्राज्यस्थापन करतकूच ग्रीस देशांत कलापूर्ण नाणीं तयार जावंक लागलीं. ताच्या दर्शनी भागांत राजाची आकृती आनी फाटले वटेन ग्रीसी देवतेचें चित्र आसतालें. ऍलॅक्झांडराच्या काळांत नाण्यांचो प्रसार ताच्या साम्राज्यान सगळ्यांक जालो. इजिप्तांतूय ताका लागून नाणीं पाडपाक सुरवात जाली. इटलीच्या दक्षीण वाठारांत स्थायीक जाल्ल्या ग्रीसी लोकांनी इ.स.प. पांचव्या शेकड्यांत नाणीं पाडिल्लीं. इ.स.प. तिसऱ्या शेंकड्यांत रोमांत कांश्याचीं आनी रुप्याचीं नाणीं पाडपाक सुरवात जाली. रोमी सम्राटांनी व्डा प्रमाणाचेर नाणीं पाडलीं. तांचीं चडशीं नाणीं भांगराचीं आसात. बायझंटायन सम्राटांचीं नाणीं रोमी नाण्यां भाशेन आसात.
अस्तंत आशियांत मुसलमानी सत्ता येतकूच थंयचें नाण्याचें स्वरूपूय बदललें. 690 च्या सुमाराक अब्दुल मलीक ह्या पांचव्या खलीफान नाण्यांनी व्हड सुदारणा केली. मनशाची आकृती मुसलमानी नाण्यांचेर दिवपाक धर्माचो विरोध आशिल्ल्यान खूबदां सुर्य आनी चंद्र हांचीं चित्रां काडटाले.
चीनांतली नाणीं हेर देशांतल्या नाण्यांचे तुळेन सामकींच वेगळे तरेचीं आशिल्लीं. तांचेर फकत लेख आसून आनीक कसलेंच चिन्न नासतालें. तशेंच नाण्यांच्या मदीं एक बुराक आसतालो. नाण्यांच्यो माळी करून दवरपाक ह्या बुरकांचो उपेग जातालो. भांगराचीं नाणीं मात चीनांत केन्नाच पाडलीं नात. रुप्याचीं नाणीं काडपाचो हक्क ताणीं वेपाऱ्यांक दिल्लो. तांब्याचीं नाणीं सरकार काडटालो.
भारतीय नाणीं: मोहेंजोदाडो (इ.स.प. 2500 ते 1800) च्या उत्खननांत कांय रुप्याचे चवकोनी आनी वाटकुळे कुडके मेळ्ळ्यात. दा.ध.कोसंबे हाणें तांचो अभ्यास करून तीं नाणींच आसूंक फावो अशेम मत परगटायलां. सूत्रकाळांत (इ.स.प. सव्या शेंकड्यांत) नाणीं व्हड प्रमाणाचेर प्रचारांत आशिल्लीं. कात्यायन श्रौतसूत्रांत शतमानाचो उल्लेख आसा. शतमान हें सु. 12 ग्राम वजनाचें नाणें आसूंक जाय. फुडें इ.स.प. पांचव्या शेंकड्यांत शतमानाचो जागो कार्षापणान घेतलो. पुर्विल्ल्या संस्कृत साहित्यांत कार्षापणाचे खूब उल्लेख आसात. पणिनीच्या अष्टाध्यायांत लेगीत नाचण्यांचे जायते उल्लेख आसात. ताचे वयल्यान इ.स.प. सव्या-पांचव्या शेंकड्यांत नाण्यांचें प्रचलन सुरू जालें हें सिध्द जाता. इ.स.प. पांचव्या आनी चवथ्या शेंकड्यांतलीं रुप्याचीं आहत नाणी भारतांत विंगड विंगड वाठारांनी सापडल्यांत.
आहत नाणी : हीं भारतांतलीं सगळ्यांत पुर्विल्ली नाणीं. तीं चडशीं रुप्याचीं आसात. हीं नाणीं आकारान चवकोनी, वाटकुळीं वा लांबोडीं आसात. तांचेर सूर्य, चक्र, हत्ती, बैल, नुस्तें, बेबकी, कांसव, रूख, आयुधां आनी हेर चिन्नां आसात. हीं नाणीं भारतभर मेळ्ळीं तरी उत्तर भारतांत चड प्रमाणांत सांपडटात. आहत नाण्यांचो काळ इ.स.प. दुसरो शेंकडो अशें मानतात.
इंडो – ग्रीसी : पयलो डायॉडोटस ह्या ग्रीसी क्षत्रपान भांगर , रुपें आनी तांब्याचीं नाणीं पडलीं. त्या नाण्यांचे वयले वटेन राजाचें मुखामळ नी फाटले वटेन ग्रीसी देवतेची आकृती आसतली. तशेंच, फाटले वटेन Diodotou असो ग्रीसी भाशेंतलो लेख आसतालो. ताब्यांच्या नाण्यांचेर आर्टेमिस देवतेची आकृती सांपडटा. उपरांत कांय काळ सत्तेर आयिल्ल्या युथिडिमसच्या नाण्यांचेर भायले वटेन राजाची आनी फाटले वटेन हिरॅक्किअसची आकृती आसा. इ.स.प. 170 च्या सुमाराक सत्तेर आयिल्ल्या सम्राटान एक खाशेलें नाणें काडलें. मीनांदर हाणें भांगराचीं कांय नाणीं काडिल्लीं, अशें जाणकाराचें मत आसा. ह्या काळांतलीं हत्ती आनी बैलाच्या छापाचीं नाणीं उल्लेख करपा सारकीं आसात.
शक हे मध्य आशियांतल्या हेडपी पंगडा मदले इ.स.प. 75 च्या सुमाराक इंडो-ग्रीसींचेर हार घालून भारताच्या कांय वाठारांनी ताणीं आपलें राज्य स्थापन केलें. शकांच्या नाण्यांचेर दर्शनी वटेन घोड्यार बशिल्लो राजा आनी फाटले वटेन ग्रीसीदेवतेचें चित्र आसतालें.
इ.स.प. पयल्या शेंकड्याचे सुर्वेक पार्थीयन लोकांची राजवट सुरू जाली. शकांचें पुराय राज्य तांच्या शेकातळा आशिल्लें. तांचीं तांब्याचीं नाणीं चड सांपडल्यांत. त्या मानान रुप्याचीं उणीं आसात.
कुशाण हे जरी परकी सले तरी, भारतांत ताणीं राज्य करपाक सुरवात करतकच ते पुराय भारतीय जाले. तांचो पयलो राजा कुजूल कडफीसस हाचीं तांब्याचीं आनी रुप्याचीं नाणीं इंडो-ग्रीसी॑ नाण्यां सारकींच आसात. दुसरो कडफसस हाणें भांगराचीं नाणीं पाडपाक सुरवात केली. त्या नाण्यांचे वयले शिंवासनाचेर बशिल्लो राजा आनी फाटले वटेन नंदीचेर शंकर आसा. ते उपरांत सत्तेर आयिल्ल्या सम्राट कनिष्कान व्हडा प्रमाणाचेर भांगराचीं आनी तांब्याचीं नाणीं पाडलीं.
मौर्य साम्राज्य सोंपतकूच उत्तर भारतांत ल्हान-ल्हान राज्यां उदयाक आयलीं. तातूंतल्या चडशा राज्याचें अस्तित्व फकत नाण्यांक लागून सिध्द जालां. हीं नाणीं इ.स.प. दुसरो शेमकडो ते इ.स. दुसरो शेंकडो ह्या 400 वर्सांच्या काळांतलीं आसात. तीं चडशीं तांब्यांचीं आसून सांच्यांत घालून पाडिल्लीं आसात. तातूंतल्या गण-जनपदांच्या नाण्यांचेर लेख सांपडटात. कौशांबी ह्या वाठारांतल्या नाण्यांचेर एके वटेन बैल वा गजलक्ष्मीची आकृती आनी दुसरे दोंगुल्ली वा रूख हीं चिन्नां आसात. उज्जयनीच्या नाण्यांचेर उज्जयनी नगर आसा. यौधेयाचीं नाणीं उल्लेख करपा सारकीं आसात. तांचीं नाणीं हरयानांत सतलज न्हंयेचे देगेर सांपडटात. शिबी हे पुर्विल्ले जमातींतल्य लोकांचीं नाणीं चित्तोड
