आनी नागरी(राजस्थान) नगरांनी सांपडटात. तांच्या नाण्यांचेर स्वस्तीक रूख, नंदिपद हीं चिन्नां आसून तांचेर ‘मझमिकाथ शिबी जनपदस’ असो लेख आसता.
मौर्य साम्राज्य लयाक वतकच महाराष्ट्रांत सातवाहन वंश उदयाक आयलो. तांचें महाराष्ट्रा, गुजरात, कर्नाटक, आंद्रप्रदेश आनी मध्य प्रदेश ह्या वाठारांचेर खूब तेंप राज्य आशिल्लें. तांचीं नाणीं चडशीं तांब्याचीं, पोटिन आनी शिंश्याचीं आसतालीं. सातवाहन हें नांव लेखांत आशिल्लीं कांय नाणीं सांपडल्यांत; तांचे दर्शनी वटे हत्ती वा बैल आसून फाटले वटेन उज्जयनी चिन्न वा वेदिकेंतलो रूख दाखयला. घोड्याचो छाप आशिल्लीं कांय नाणीं सांपडल्यांत; तीं सातकर्णी राजांचीं आसूंक जाय, अशें जाणकारांचें मत आसा. गौतमी पुत्रान इ.स. 100 च्या सुमाराक क्षत्रपांनी जिखिल्लो वाठात परत जिखून नहपानाच्या रुप्याच्या नाण्यांचेर आपलें नांव कोरांतलें आनी तीं नाणीं जोगळटेंबी (नासिक) गांवांत सांपडलीं.
इ.स. दुसऱ्या ते चवथ्या शेमकड्या मेरेन मध्य आनी अस्तंत भारतांत क्षत्रपांचें राज्य आशिल्लें. तांचीं नाणीं रुप्याचीं आसून ग्रीसी द्राक्मा परिणामाचीं आसात. तांचे भायले वटेन राजांचें मुखामळ आसून ग्रीसी अक्षरां आसात आनी फाटले वटेन चैत्य, ताचेर चंद्रकोर आनी खाला वांकडी तिकडी ओळ, दावे वटेन चंद्रकोर आनी उजवे वटेन नखेत्र आसा. ते भायर ब्राह्मी लिपींत लेख आसा.
गुप्त राजांचीं नाणीं ओडलायणीं आसात. जांकां खऱ्या अर्थान भारतीय म्हणूं येता, अशीं अशीं पयलीं सातवाहन आनी उपरांत गुप्त राजांनीं पाडलीं. गुप्तांनी भांगराचीं नाणीं हडा प्रमाणांत पाडलीं. ताका लागून गुप्त काळआक भांगरा यूग हें नांव सोबता. पयलो चंद्रगुप्त (320-35) हाचें राजा-रानी छापाचें नाणें हें गुप्ताचें सुर्वेचें नाणें. ताचो पूत समुद्रगुप्त (335-76) हाणें राजदंड, धनुर्धर, परशू, अश्र्वमेध आनी विणावादक छापांचीं नाणीं काडलीं. तांच्या नाण्यांचेर भायले वटेन राजांची आकृती आसून फाटले वटेन देवतेचें चित्र आसता. समुद्रगुप्ताच्या नाण्यांवयले लेख संस्कृतांत वृत्तबध्द आसात. दुसऱ्या चंद्रगुप्तान व्हड प्रमाणाचेर भांगराचीं नाणीं पाडलीं. तांचे भायले वटेन राजाची आकृती नी फाटले वटेन शिंवेर बशिल्ली दुर्गा वा लक्ष्मी आसता. दुसऱ्या चंद्रगुप्तान रुप्याचीं आनी तांब्याचीं नाणीं पाडूंक सुरवात केली. तो विष्णुभक्त आशिल्ल्यान ताच्या नाण्यांचेर ‘परम्भागवत’ हें बिरूद मेळटा. पयलो कुमारगुप्त (413-55) हो कार्तिकेयाचो उपासक मेळटा. ताच्या नाण्याचेर मोराचेर बशिल्ल्या कार्तिकेयाचें वा मोराचें चित्र मेळटा. गुप्ता उपरांत कितलोसोच तेंप नाणींच काडूंक ना अशें नदरेक येता. गुप्ता उपरांत भांगराचीं नाणीं पाडपी राजा म्हणून कलचुरींचो उल्लेख करतात. चंदेल्लांचीं कांय नाणीं गांगेय देवाच्या णाण्यां भशेन आसात. णवव्या शेंकड्यांत काबूल आनी ओहिंद वाठारांतलीं रुप्याचीं आनी तांब्याचीं नाणीं मेळटात.
सातव्या शेंकड्या उपरांत कांय तेंप खंयचीं नाणीं वेव्हारांत आशिल्लीं हें निश्चितपणान सांगू नजो.
इक्ष्वाकू राजाचीं नाणीं सातवाहनांच्या नाण्यांवरी सात. पुर्विल्ल्या कदंबाचीं नाणीं भांगराचीं आसून तांचेर मदीं नेटान छाप मारिल्ल्यान तीं खोलगट जाल्लीं दिसतात. तांचे भायले वटेन कमळ आनी फाटले वटेन फुलां आसात. विष्णुकुंडिन राजाचीं कांय तांब्याचीं नाणीं आंध्र प्रदेशांत मेळ्ळ्यांत. तांचे भायले वटेन शींव आनी फाटले वटेन कलश आसता. कांय शास्त्रज्ञांच्या मतां प्रमाण हीं नाणीं पल्लवांचीं आसूंक जाय. गोंयातलीं कदंब काळातलीं कितलींशींच भांगराचीं नाणीं सांपडल्यांत. तांचे एके वटेन राज्यकाळांतल्या संवत्सराचें नांव आसा. देवगिरीच्या यादवांनी भांगराचीं नाणीं पाडिल्लीं. सिंघणाच्या (1210-46) नाण्यांचेर नाच करपी कृष्णाचें चित्र आसा. ते भायर सगळ्या नाण्यांचेर त्या-त्या काळांतल्या राजांचीं नांवां आसात.
पल्लव हें दषिण भारतांतलें एक बळिश्ट राजकूल आशिल्लें. तांचीं नाणीं कोरोमंडलाचे दर्यादेगेर मेळ्ळ्यांत. हीं तांब्याची नाणीं आकारान ल्हान आसून तांचे भायले वटेन बैलाची आकृती आसता. सूर्य, नखेत्रां आनी हेर चिन्नांय आसात. फाटले वटेन एक वाटकूळ आनी कमळ आसता. कांय नाण्यांचेर व्हडें, कांसव, नुस्तें, कुल्ली आनी छत्र, चमार वा धोणू हीं राजचिन्नां आसतात.
चोल सम्राटाचीं नाणीं दक्षिणेंत व्हडा प्रमाणांत मेळ्ळ्यांत. तांणी भांगर, रुपें आनी पितूळ हांचीं नाणीं केल्लीं. तांच्या सुर्वेच्या नाण्यांचेर वागाचें वा नुस्त्याचें चित्र दिसता. उपरांतच्या काळांतल्या चोल नाण्यांचेर उबी मनशाची आकृती वा शिंवाचें चित्र दिसता. हीं सगळीं चिन्नां नाण्यांचे वयले वटेन आसात. फाटले वटेन बैल, दुकर, हत्ती, घोडो, विष्णुपद, त्रिशूळ, वेणुवादक कृष्णाची मूर्त हीं चिन्नां आसात. नाण्यां वयले लेख प्राकृत, तमीळ, संस्कृत आनी कन्नड भाशांनी आसात.
विजयानगरचे राजा हिंदू आशिल्ल्यान तांच्या नाण्यांच्या दर्शनी भागाचेर देवतांचीं चित्रां आनी फाटले वटेन कन्नड वा नागरी लिपींत लेख आसतात. पयलो हरीहर (1336-56) ह्या राजांच्या नाण्यांचेर मात उमा-महेश्वर, लक्ष्मीनारायण, लक्ष्मीनरसिंह हांचीं चित्रां मेळटात. देवरायान (1422-66) आपल्या नाण्यांचेर मनशा आकृतीच्या गरुडाचें चित्र दिसता.
मुसलामानी नाणीं : मुसलमान राजा चडशे मुर्तीभंजक आशिल्ल्यान नाण्यांचेर मनशाच्यो आकृत्यो ताणीं छापल्यो नात.. तांचे वयले काळोल्लेख हिजरींत दिवपाक सुरवात जाली. तशेंच ला इलाह इल्लिलाह, मुहम्मद रसूलिल्लाह हो कलीम : नाण्यांचेर कोरांतूंक लागले. इमादुद्दीन इब्न – कसिम हाच्या अधिकारान धाकलीं रुप्याचीं नाणीं काडिल्लीं. 1001-21 ह्या काळांत भारतांत आयिल्ल्या मुसलमान सुलतानांनी भांगर, रुपें, तांबें, बिलन हांचीं नाणीं पाडलीं. तांचेर काळ आनी टांकसाळीच्या गांवांचीं नांवां आशिल्ल्यान नाणकशास्त्राच्या अभ्यासांत मोलादीक भर पडली.
बहामनी नाणीं भांगर, रुपें, तांबें ह्या तिनूय धातूंचीं आशिल्लीं. तांकां टंक अशेम नांव आशिल्लें. ह्या नाण्यांचेर कोणाय सुलतानाचें केन्ना केन्ना ताच्या बापायचें वा आज्याचें नांव आसतालें. ते भायर तांचीं बिरुदां आनी
