सादिक अली हाणें खूब शिश्य तयार केले आनी ठुमरेचो प्रसार केलो. वेश्या वेवसाय करपी नर्तकींनी ठुमरी गावपाक सुरू केल्ल्यान तिच्या प्रचाराक खुबूच हातभार लागलो.सितारीचेर वाजोवप जाताली ती रजाखानी गत,ही उस्ताद गुलाम रजा हाणें प्रचारांत हाडिल्ली.त्या काळची त्रितालाचे मध्यलयींत गावप जाताली तीय ठुमरीच म्हणपाचें मानप जालां. उपरांत ठुमरीच्यो दोन शैली प्रचारांत आयल्यो- पयली नृत्यप्रधान आसून तिका ‘बोलबॉंटकी ठुमरी’ अशें म्हण्टात.बोमबनावाचे ठुमरेचेर लखनौचे उदेंतेकडलो अवध,बनारस आनी लागसारच्या वाठारांतल्या लोकसंगिताचो आनी संस्कृतायेचो प्रभाव पडून आनीक एक वेगळी शैली तयार जाली.तिका ‘बनारसी ठुमरी’(पुरब शैली)म्हण्टात. ताका लागून बोलबनाव ठुमरीच्यो दोन शैली,लखनवी ठुमरी आनी बनारसी ठुमरी तयार जाल्यो.लखनवी ठुमरीचेर नबाबी संस्कार आनी लखनौ तशेंच लागसारचे भाशेचो आनी अंस्कृतायेचो प्रभाव पडला.उपरांत उस्ताद बडे गुलाम अली आनी अलीबख्श खॉं हांणी ‘पंजाबी ठुमरी’प्रचारांत हाडली. ठुमरीची संहिता ही ब्रज,अवधी,भोजपूरी,लखनवी आनी कांय उर्दू भाशेंत रचिल्ली आसा.रचनेच्या पयल्या भागाक टेक आनी दुस-या भागाक अंतरो म्हण्टात.
बोलबॉंटकी ठुमरी नृत्यावांगडा ह्या नाचाच्या आंगान म्हणपाची आशिल्ल्यान तिची रचणूक लयकारीक अनुकूल अशीच आसता. बोलबनावची ठुमरी बोलबॉंट ठुमरेपरस ल्हान आसता.ती आळोवन,नटोवन म्हण्टात. बोलबनावाचे लखनवी ठुमरेंत लखनौ तशेंच लागसारचे भाशेचो छाप दिसता.तशेंच तिचेर गर्झल,टप्पो हांचोय प्रभाव दिसता.पूण बनारसी ठुमरीचेर भोजपूरी,अवधी आनी लागसारचे संस्कृतायेचो तेच भशेन चैती,कजरी,झूमर ह्या लोकसंगिताचो प्रभाव दिसता. पंजाबी ठुमरेचेर पंजाबी लोकसंगिताचो प्रभाव आसा.
ठुमरी म्हण्टना रागशुध्दतेपरस भाव परगटावपाचेर चड म्हत्व आसता.ताका लागून सौंदर्यवृध्दीखातीर मूळ रागांत दुस-या रागांचीय भरसण करतात.विलंबीत वा मध्यलयींत ठुमरी सुरू करून पयली ओळ परत परत आळोवन अंतरो म्हण्टात आनी अंत-याची पयली ओळ द्रुत सुरू करून नटोवन म्हणून सोंपयतात.तेन्ना तबल्याचेर लग्गी वाजयतात.ठुमरी म्ह्ण्टना साथीक सारंगी वाजयतात.
बोलबॉंटकी ठुमरी गंभीर राग सोडून हेर रागांनी म्हण्टात.बोलबनाव ठुमरी चड करून पहाडी,मांड,झिंझोटी,खमाज,सिंधुरा,सिंध भैरवी,काफी,भैरवी,तिलक कामोद,गारा,तिलंग,जोगीत,देस,पिलू,जंगला,कालींगडा ह्या रागांनी म्हण्टात.ठुमरेखातीर त्रिताल,दीपचंदी,दादरा,केहरवा ह्या तालांचो उपेग करतात. नृत्यावांगडा बोलबॉंटकी ठुमरी प्रचलीत आसून बोलबनावचे ठुमरींत लखनवी ठुमरी आनी बनारसी ठुमरी आनी बनारसी ठुमरी प्रचलीत आसात.हातूंत बनारसी ठुमरी चड प्रचारांत आसा.लखनवी ठुमरी बनारसी ठुमरेंतूच आस्पाविल्लेभाशेन आसा. तशीच उस्ताद बडे गुलाम अलीची पंजाबी ठुमरी खूब उणी प्रचारांत आसा.राजस्थानी लोकसंगिताचो प्रभाव आशिल्ली राजस्थानी ठुमरी होय एक प्रकार त्या वाठारांत प्रचारांत आसा.किराणा घराण्याच्या गायकांनी ठुमरी ही ख्याल आंगान गावन प्रचलीत केली. ठुमरीचे आद्य प्रचारक उस्ताद सादिक अली आनी नवाब वाजिदअली शाह हे उंचेल्या पांवड्याचे ठुमरी गायक आनी रचनाकार जावन गेले. सादिक अलीचे शिश्य कथ्थक नर्तक बिंदादीन महाराज,भैया गणपतराव हेय नामनेचे ठुमरी गायक आशिल्ले.तांचे शिश्य उस्ताद मौजुद्दीनखॉं तशेंच ठुमरीचे प्रवर्तक म्हणून जांचीं नांवां घेतात ते पं.जगदीप मिश्र,बडे रामदासजी,पं.भोलानाथ भट्ट,मालिकाजान,गोहरजान,रसूलनबाई,किराना घराण्याचे उ.अब्दुल करीम खॉं,सिध्देश्वरी देवी तेचप्रमाण अच्छन महाराज,शंभू महाराज,लच्छू महाराज हे नामनेचे ठुमरी गायक जावन गेले. पंजाब ठुमरेचे प्रवर्तकु. बडे गुलाम अली,अलीबख्श खॉं हांचीं नांवां ठुमरी गायकेंत खूब गाजल्यांत. आयज गिरीजादेवी,निर्मला अरूण,शोभा गुर्टू,जगदीश प्रसाद हे गायक-गायिका ठुमरी गावपाक मुखार आसात.तेचप्रमाण सितारादेवी,गोपीकृष्ण,दुर्गालाल,बिरजू महाराज हे नृत्यकार ठुमरेचे जाणकार आसात. -चंद्रशेखर नारिंग्रेकर
डंडिया नृत्य:राजस्थानांतलो एक नाच.हो नाच दादले करतात.पंदरा-वीस दादले तरातरांचो भेस करून दोनूय हातांनी लांब बड्यो घेवन वाटकुळांत उबे रावतात.वाटकुळांत मदीं आठ-धा गावपी आनी तांचेवांगडा धोल,घुंगूर हीं वाद्यां वाजोवपी लोक बसतात.
धोलाच्या तालार डंडिया नाचाक सुरवात जाता.नाचाक नेट येवंचो म्हणून मदीं बशिल्ले लोक ‘हो,हो’ असो प्रोत्साहन दिवपी आवाज करतात.नाचपी,नाचतना आपल्या हातांतल्यो बडयो मारून आवाज करतात. खूब पुर्विल्लो असो हो नाच राजस्थानांत,खेड्यांनी तशेंच व्ह्ड-व्हड नगरांनी लेगीत करतात.ऋतूचो बदल जातना जाल्ली उमेद ह्या नाचांतल्यान प्रगट जाता. -कों.वि.सं.मं.
ड:’ट’ वर्गांतलो तिसरो वर्ण आनी देवनागरी वर्णमाळेंतलें तेरावें व्यंजन.हाची पयली अवस्था अशोकाच्या गिरनार शिलालेखांत,दुसरी क्षत्रपवंशी रुद्रदामनाच्या गिरनारलेखांत(इ.स.दुसरें शतमान),तिसरी समुद्रगुप्ताच्या प्रयागच्या खांब्यावयल्या लेखांत (इ.स.चें चवथें शतमान) आनी चवथी अबूचो परमार राजा धारावर्ष हाच्या काळांतल्या उडिया लेखांत (इ.स.१२०८)मेळटा.
‘ड’च्या रुपाचो विकासक्रम.
