शास्त्रांनी फाटी आशिल्ले. तांची बुद्द जागोवपाचे इत्सेन राजान सुमती नांवाच्या एका मंत्र्याच्या सल्ल्यावयल्यान विष्णुशर्मा नांवाच्या एका ब्राह्मणाक आपोवन हाडलो आनी ताका आपल्या भुरग्यांक राजनीत तेचपरी दीसपट्टे जिणेंत उपेगी थरपी वेव्हारज्ञान शिकोवपाची विनवणी केली. विष्णुशर्मान ज्या कथावरवीं उपदेश करून राजकुंवरांक शाणे केले त्योच ह्यो कथा.
ह्या बोधकथांचो उगम निश्र्चीत खंयच्या काळांत जालो हाची पुरायपणान म्हायती मेळना. पूण त्यो इसवी सनाच्या दुस-या वा तिस-या शतमानांत रचल्या आसुये अशें मानप जाता. इ. स. ५०० च्या सुमाराक ह्यो अस्तित्वांत आशिल्ल्यो असोय एक समज आसा.
पांच तंत्रांच्या ह्या पांच मुखेल कथांमदी जायत्यो उपकथा आसात. आनी तातूंतल्यो ब-योचशो प्राणीकथा आसात. पूण तातूंतल्या मुखेल पांच तंत्रांची नांवां अशीं –
(१) मित्रभेद : हातूंत पिंगलक नांवाचो शींव आनी संजीवक नांवाचो बैल ह्या दिन इशटांमदीं धूर्त कोल्यान कसो उजो लायलो ती कथा आसा. (२) मित्रसंप्राप्ती :हातूंत चित्रग्रीव हंस, हिरण्यक हुंदीर, लघुपतनक कावळो, चित्रांग हरण नी मंथरक कांसव हांची इश्टागत कशी जमली ती कथा आसा. (३) काकोलूकीयम : हातूंत कावळो आनी घुबड हांचे दुस्मानकायेची कथा सांगल्या. (४) लब्धप्रणाशम : हातूंत वानर आनी मानगें हाचें इश्टागतीची कथा आसा. (५) अपक्षितकारकम : हातूंत ब्राह्मण आनी ताचें मुंगूस हांच्या अविचाराचो परिणाम दाखोवपी कथा आसा.
दरेका तंत्राचें नांव कथेचे सुर्वेकूच सांगलां आनी मुखेल कथेची सुचना करपी एक आध श्लोकूय दिला. देखीक ‘मित्रभेद’ ह्या पयल्या तंत्राचे सुर्वेक हो श्लोक आसा.
वर्धमान महान् स्नेह : सिंहगोवृषयोर्वने । पिशुनेनातिलुब्धेन जाबूकेन विनाशित: ॥
रानांत शींव आनी बैल हांची वाडटी इश्टागत एका दुश्ट आनी अतिलोभी कोल्यान तोडली. ह्या श्लोकाचेर राजकुंवर अशें कशें जालें ? असो प्रस्न करतात. उपरांत पिंगलक (शींव) आनी संजीवक (बैल) हांचे इश्टागती आड कोलो आयिल्ल्यान पिंगलकान संजीवकाक मारलो ही ह्या तंत्रांतली तिसरी अशी कथांनी माळ जाली. कथेंत येवपी उपकथांची सुरवातूय कसल्याय तरी श्लोकान जाता. विष्णुशर्मा हाणें पुराय नितीशास्त्र आनी वेव्हारविज्ञान ह्या कथांवरवी त्या मंदबुध्दीच्या राजकुंवरांक सांगलें . वेव्हार येसस्वी करपाखातीर गरज आशिल्लयागुनांचो सगळ्या गुणांचो ताणें कथेवरवी आनी सुभाषितांवरवी उपदेश केलो.
पंचतंत्रांतल्या कथांची गध शैली सादी पूण आकर्शक आसा. तशेंच वेगवेगळ्या कथांचे सार कलापूर्ण, सुभाशितात्मक श्लोकांत दिवपाची पद्दत पंचतंत्रांत घेतल्या. उपदेश करप हो जरी कथांचो मुखेल हेत आसलो तरी तातूंतली मनोरजकताय उणी जाल्ली ना. पंचतंत्रांतलीं पात्रां चड करून मोनजातूच आसली तरी कांय कथांनी मनीसपात्रांय आसात. प्राणीकथांचो उगम सुर्वेक महाभारतांत जालो आनी थंयच्यान स्फूर्त घेवन विष्णुशर्म्यान हो कथांझेलो तयार केलो अशें विध्दानांचें मत आसा. तांच्या मतान रामायण, महाभारत, मनुस्मृती, आनी चाणक्याचें अर्थशास्त्र हातूंतल्यान विष्णुसर्म्यान जायते विचार आनी श्लोक ह्या कथांनी घेतल्यात.
संवसारांतल्या चडशा सगळ्या भाशांतल्यान पंचतंत्राचे अणकार जाल्ले आसून ह्या पुस्तकाक संवसारांत खूब नामना मेळ्ळ्या. बुकॅशिओ, इसाप आदी पुर्विल्ल्या अस्तंती कथालेखकांक पंचतंत्रावरवींच स्फूर्त मेळ्ळी अशें विव्दानाचे मत आसा.
मूळ पचंतंत्र सध्या उपलब्ध ना. पूण ल्हान व्हड फरक आशिल्ले ताचे दोनशां परस चड पाठ मेळटात. ह्या पाठाच्यो सादारणपणान ज्यो परपरा मानतात त्यो अशो :
(१) पेहलवी : इ. स. सव्या शेंकडयांत पंचतंत्राचो पेहलवी अणकार जालो. ह्या अणकाराक ‘करटक आनी दमनक’ अशें म्हण्टात. मूळ पेहलवी अणकार उपलब्ध ना. सधा ह्या अणकारावयल्यान तयार केल्ले सिरिॲक आनी अरबी अणकार मेळटात. फुडें अरबी अणकारावयल्यान ग्रीसी, लॅटिन, स्पेनी, इटालियी, चॅक आदी युरोपी भाशांनी पंचतंत्राचे अणकार जाल्यात.
(२) बृहत्कथेतलें पंचतत्रं : गुआनढयाचे बृहत्कथेंत ताणें पंचतंत्राचो आस्पाव केल्ल्याचे म्हणप जाता. पूण तें सधा मेळना. क्षेमेंद्र हाचे बृहत्कथा मंजरीत आनी सोमदेवाच्या कथासरित्सागरांत पंचतंत्रातल्यो कांय कथा आसात.
(३) तंत्राख्यायिक : ह्या नांवाचीं कांय हातबरपां काशमीरांत मेळ्ळ्यांत. हो पंचतंत्राचो सगळ्यांत पोरणो पाठ अशें मत आसा.
(४) दक्षिण भारतीय पंचतंत्र : हाची हातबरपां दक्षिण भारतांत मेळ्ळयांत.
(५) नेपाळी पंचतंत्र : हेम पधमय आसून दक्षिण भारतीय पंचतंत्राक खूब लागींचे आसा. हाचें फक्त हातबरप मेळटा.
(६) जैन पंचतंत्र : हाका ‘टक्सटस सिप्लिसिअर’ ह्या नांवांन वळखतात. हाच्या कर्त्याची निश्र्चीत म्हायती मेळना. ह्या टॅक्सटस सिप्लिसिअरवयल्यान पूर्णभद्र नांवांच्या एका जैन यतीन एक नवो पाठ तयार केलो (१९९१). ताच्या ह्या पाठाक टॅक्सटस ऑर्नाटिअर आनी पंचाख्यान अशीं नांवां आसात. हातूंत कांय नव्यो कथा आनी सुभाशितां आयिल्ली आसात. पंचतंत्राच्या उत्तर काळांतल्या पाठांत हो पाठ सगळ्यांत बरो समजप जाता. टॅक्सट्स सिप्लिसिअर आनी टॅक्सट्स ऑर्नाटिअर ह्या दोन पाठांचो भारतांत व्हड प्रमाणांत प्रचार जालो. – कों. वि. सं. मं.
पंचम : शुक्ल-कृष्ण पक्षांतली पांचवी तीथ. हिका पूर्णा अशें दुसरें नांव आसा. ही तीथ शूभ मानिल्ली आसा. वर्सासणाच्यो कांय पंचमी तिथी नामनेच्यो आसात त्यो अशो : नागपंचम (श्रावण शुक्ल पक्ष), ऋषीपंचम - (भाद्रपद शुक्ल पक्ष), ललीत पंचम (आश्र्विन शुक्ल पक्ष), पांडव पंचम (कार्तिक शुक्ल पक्ष), वसंत पंचम – (माघ शुक्ल पक्ष), रंगपंचम – (फाल्गुन कृष्ण पक्ष).
पंचमी दिसा चड करून लक्ष्मीपूजेचें विधान सांगलां. पंचमी दिसा जल्माक आयिल्लें भुरगें सुंदर, हुशार, गुणी आनी राजमान्य आसता अशें कोष्ठीप्रदीपांत सांगलां. – कों. वि. सं. मं.
