पांचवो गुरू अर्जुनदेव हाणें रचला. १८७४त दयानंद सरस्वतीन हांगा आर्य समाजाची थापणूक केली.
हिंदूप्रमाण शीखांयमदीं कट्टर अकालींसावन समन्वयी आहलूवालियांमेरेन साबार पंथ आसात. पूण ग्रंथसाहिब आनी गुरूपरंपरा सगळ्या पथांक मान्य आसा. पंजाबी हिंदू लोक शिव, देवी आनी विष्णू ह्या देवांक भजतात. हिंदु-शीखांच्यो समाजीक रूढी सारक्योचशो आसात. सोळा संस्कारांतलें गर्भ, जल्म, मूज, लग्न आनी मरण समाजांत विंगड विंगड तरांनी मनयतात.
हिंदु आनी शीख ह्या दोनूय समाजांनी लग्न जमोवपाचे विधी सारकेच आसता. लग्न थरोवचे पयलीं व्हंकल-नव-याचे आवयबापूय पत्रांतल्यान वा रायबा-याकडच्यान लग्नाचें थरयतात. व्हंकल मानवली जाल्यार लग्नपयलीं तिका न्हव-याचे नदरेआड दवरतात. सोय-याधाय-या बायलांक भिजिल्ले चणे दिवन तांकां लग्नावेळार पदां म्हणपाक आमंत्रण दितात.
गुरवारपणांतल्या संस्कारांक ‘रीतें’ अशें म्हण्टात. तिस-या, पांचव्या, सातव्या वा आठव्या म्हयन्यात हो सस्कार जाता. तेन्ना कुळारासावन गुरवार बायलेक नवीं वस्त्रां आनी गोड पदार्थ भेट म्हणून दितात. कांयकडेन पयले गुरवारणीची ओंट भरपाचीय परंपरा चलता. भुरगें जल्माक आयले उपरांत तेराव्या दिसा ताच्या गळ्यांत एक दोरो बांदतात. ताका सुत्रसंस्कार म्हण्टात. तिस-या वा पांचव्या वर्सा चल्याची मूज करतात.
आदल्या काळांत पंजाबी हिंदू दादले न्हेसताले तशेंच खादार वालो आनी माथ्यारक शेलो बांदताले. पूण ब्रिटिश सतेच्या काळांत हांगाच्या भेसांत बदल जालो. पंजाबांतल्या शारांनी रावपी हिंदू लोक हेर भारतीय प्रदेशांतल्या लोकांभशेनूच भेस करतात. तांच्या गांवगि-या वाठारांनी मात विंगड-विगंड प्रकारांचे भेस करतात. तांच्यो पगडयो वेगळ्या वेगळ्या रंगाच्यो आसतात. ते पिजाम आनी सदरो वापरतात. पंजाबी बायलो सलवार घालतात आनी ताचेर धोंपरांमेरेन पावपी सदरो घालतात आनी माथ्यावयल्यान मखमली वा रस्मी ऒडणी घेतात. घागरो हो पंजाबी बायलांचो आवडीचो वस्त्रप्रकार.
पंजाबी बायलो नाक, कान, गळ्यांत, हातांत, पांयांत आनी माथ्यार अशा सगळ्या आंगार घालतात. पांययांतले अलंकार रूप्याचे आनी हेर भांगराचे आसतात. शीख दादलो ‘केश – कंगवा – कंगन –कछ - कृपण’ हीं पं –चिन्नां (‘पंचककार’) वापरतात. तांचे जेवण हेर भारतीय लोकांभाशेन सादें आसता. गंवाच्यो भाक-यो, चणे आनी दाळ, भाजी, दूद आनी दुदाचे जिनस, फळफळावळ आनी केन्नाकेन्नाय नुस्तें आनी मास आसता.
संगिताच्या मळार ह्या राज्यांतल्यान स्वामी हरीदास, बडे गुलामअलीखाँ, अमानत अलीखाँ, कुंदनलाल सैगल, महंमद रफी हे शास्त्रीय आनी सुगम संगीत गायक म्हणूक प्रसिध्द आसात. सिनेमांतले पृथ्वीराज कपूर आनी राजकपूर आनी हेर कपूर भाव तशेमच हेर बरेच सिनेकलावत पंजाबाचेच आसा. चित्रकलेचो विकासूय बरोच जाल्लो आसून ‘कांग्रा चित्रशैली’ ही पंजाबाचीच. पंजाबांत ललित कलांनी, नाच आनी गायन मळारूय आपलो खासा प्रभाव घाला. दादल्यांचो ‘भांगडा’ आनी बायलांचो ‘गिध्दा’ हे समूहनाच प्रसिध्द आसात. दरेका ऋतूंतले पंजाबी सण-परब वेगळ्यावेगळ्या प्रकारचे आसतात. दर एक सणापरबेकडेन त्या त्या ऋतूचो संबंद आसता. होळी आनी लोहडी हे पंजाबामतले म्हत्वाचे सण. पंजाबांतले लोक हेर सणय व्हडा उमेदीन मनयतात.
भाशा आनी साहित्य – राज्यांतल्या चडशा लोकांची भाशा पंजाबी, ही इंडो-आर्चन भाशासमुहांतली एक भास. ही भास इकराव्या शेंकडयांत शौरसेनी अपभ्रंश हे भाशेंतल्यान उदयाक आयली. तिका आधुनिक रूप दिवपाक पैसाची भाशेचें योगदान आसा. पंजाबी खेरीज अस्तंत हिंदी आनी पहाडी भाशाय कांय वाठारांत उलयतात.
पंजाबाची गुरूमुखी ही लिपी शीख गुरूंनी थारायल्ली आसून धर्मीक मळार शीख लिक तिचो उपेग चड प्रमाणांत करतात. तिचेखेरीज देवनगरी आनी फार्सी लिपींनीय पंजाबी पुस्तकाम उजवाडाक आयल्यात. पंजाबांत विंगड विंगड वाठारांनी विंगड विगंड बोली लोकांच्या ओठांचेर घोळटात. माझी ही बोली अमृतसर, लाहोर आनी गुरूदासपूर ह्या प्रदेशांनी उलयतात. दुआबी हि व्यास आनी सतलज ह्या दोनय न्हंयांच्या मदल्या प्रदेशांत उलयतात. तशोच मलवई, पटियाली,फिरोजपुरी, लहेंदी, पोठोहारी ह्योय बोली भासो म्हत्वाच्यो आसात.
पंजाब प्रदेशांतले भाशेक पंजाबी हें नाव हाफीज बरखुरदार ह्या कवीन इ. स. १६७०त दिलें. ताचे पयलीं तिका हिदी वा हिंदवी म्हण्टले. पंजाबी साहित्याची सुरवात केन्ना जाली हाचेर भाशा तज्ञांची खूब भासाभास जाता. पूण इतिहासीक नदरेन जाचें पंजाबी भाशेचो पयलो कवी म्हण नांव घेव येता आनी जाचे काव्य अजुनूय आसा, असो कवी म्हळ्यार फरीद शकरगंज. हो बारव्या शेंकड्यांत जल्माक आयिल्लो एक सफी पंथी आशिल्लो.
अमीर खुसरौ (१२५३ – १३२५) हाणें तुघलक शाह हाचेर ‘वार’ रचिल्लो. पंजाबी सुफी कवीमदीं फरीद शकरगंज (शेख फरीद ११७३ – १२६५) आनी लुत्फअली हाची नांवां म्हत्वाचीं आसात. तुफ्लअली हाणें सैफल मलूक नांवाचें एक काव्य रचलें. मुखावयल्या सुफी कवीचेर ताचो बरोच प्रभाव पडिल्लो दिश्टी पडटा. शाह हुसेन, सलतान बाहू ह्या सुफी कवीनीय पंजाबी साहित्यामत मोलादीक भर घाली. पंजबांत हिदू भक्तकवीय जावन गेले. ताणीं भक्तीचेर साबार कविता रचल्यात. ह्या काव्यवाङ्मयांत राम-कृष्णाची लीला, वेदान्त, वैराग्य, भक्ती, नीत आनी हेर विश्यांचेर विचार उक्तयल्यात.
काहना हो पंजाबी साहित्याचो प्रसिध्द भक्तकवी आशिल्लो. भक्तीयुगा उपरांत मोगा काव्यांचो काळ येता. ह्या काळांत मानवी संवसारांतल्या मोगाक म्हत्व दिलां आनी प्रणयी युगुलांचेर साबार रचणूक जाल्यात. ह्या रचणूकांक ‘किस्सा’ काव्यप्रकार म्हण्टात. हीर-रांझा, मिर्झा-साहिबाँ, सस्सी-पुन्नूं, सोहनी-महिवाल अशीं तांची नांवां आसात. हीर-रंझा हांच्या मोगाचेर पयलें काव्य दामोदर कवीन बरयलें आनी दुसरें वारिसशाह कवीन बरयलें.
पीलू हाणें मिर्झा-साहिबाँ ह्या मोगी जोडप्याचेर प्रणयगाथा बरयली सतराव्या शेंकडयाच्या मदल्या काळासावन गद्द लिखाणांक नेट आयलो.
