शीखांचे राज्य आयले उपरांत वीरगाथा आनी देशभक्ती लिखाणाक सुरवात जाली. अर्विल्लया काळांत पंजाबी साहित्याक नवी दिका मेळ्ळी. भाई वीरसिंग (१८७२–१९५७) हाची धर्मीक महाकाव्यां, भावगीतां आनी सैम काव्यां हाचेर अस्तंती प्रभाव दिसता. परराणसिंग आनी कृपासिंग हे ताचे समकालिन आशिल्ले. गुरूमुखसिंग मुसाफिर (१८९९–१९७६) आनी हिरासिंग दर्द (१८८९–१९६४) हे दोन मुखेल राश्ट्रवादी कवी जावन गेले.
पयल्या म्हझुजाच्या काळांत झुजाचो प्रचार आनी पंजाबी जवानांचे मनोरजन ह्यो दोन गजाली नदरेमुखार येवन पंजाबी साहित्य निर्माण जावंक लागलें. ह्या काळांत सिंहसभेचे चळवळीक नेट चडिल्ल्यान शीख मत आनी शीख संस्कृती हांचो प्रचार करप आनी अशी भावना निमार्णकरप हो सिंहसभेचो एक मुखेल उद्देश आशिल्लो. मुखार अकाली दल हे संस्थेक लागुनूय हांगा व्हड साहित्य निर्माण जालें.
शिक्षण प्रसार वाडल्या उपरांत ललित वाङ्मयाकूय नेट आयलि. कविता, कथा, कांदब-यो, चरित्रां अशे तरेचें व्हड लिखाण जावपाक लागलें. आर्विल्ल्या काळांतले मोहन सिंग (१९०५ -१९७८), कवियत्री अमृता प्रीतम (१९१९) आनी हरभजनसिंग (१९२०) हे नामनेचे कवी-कवियत्री.
हरचण सिंग (१९१४), संत्सिंग सॅखॉम (१९०८), गुरू दयाल सिंग खोसला (१९१२), ईश्वरचंदर नंदा (१८९२-१९६१) हे मुखेल नाटककार आसात.
अमृता प्रितम हिका ज्ञानपीठ पुरस्कार फावो जाला (१९८१).
म्हत्वाची थळां – अमृतसर हे हांगाचें व्हड शार आनी शीखांचें सगळ्यांत पवित्र तीर्थस्थान. गुरू रामदास हाणें हें शार वसयलें. हांगाच्या भांगरा देवळाच्या व्हडपणाक आनी कलात्मकताय हाका लागून जगप्रसिध्द आसा. कुरूक्षेत्र हें दिल्ली-कालका रेल्वे मार्गावयलें एक प्रसिध्द क्षेत्र. कौरव-पांडवांचें झूज ह्याच जागयार जालें आनी श्रीकृष्णान अर्जूनाक ह्याच रणक्षेत्राचेर गीता सांगिल्ली.
थानेसर ह्या वैष्णव क्षेत्रांत एक व्हड सरोवर आसा. व्यासकूंडाक १५ हजार फूट उंचायेचेर व्यास न्हंयेच्या उगमाचें एक कूंड आसा. चंडीगढ शार गुलाब आनी हेर फुलांक लागून प्रसिध्द आसा. सतलज न्हंयेवयली व्हड धरणां भाक्र-नांनगल तशीच भतिंडा , जालंधर, सरहिंद, कर्तारपूर हीं पळोवपासारकी शारां आसात. अचलेश्वर ह्या गांवांत शिवपार्वतीचें व्हड देवूळ आसून उतर भारतांतली एकूच कार्तिकाची मूर्त हांगा आसा. –कों. वि. सं. मं.
पंजे, मंगेशराव : (जल्म : २२ फेब्रवारी १८७४, बंटवाल; मरण २५ ऑक्टोबर १९३७, हैदराबाद).
आर्विल्लो कन्नड कवी, कथाकार आनी विचारवंत लेखक. ताचें मूळ घराणें हें दक्षिण कानडा जिल्ह्यांतल्या सुब्रह्मण्य गांव लागसारच्या पंजे ह्या खेडयांतलें. पूण उपरामत हें पंजे घराणें नेत्रावती न्हंयेचे देगेर वशिल्ल्या बंटवालाक येवन रावले. हांगाच मंगेशरावाचो .एका गरीब सारस्वत कुटुंबात जल्म जालो.
मंगेशरावाची आवयभास कौकणी, प्रदेशीक भास तुळू आनी शिक्षण कन्नड भाशेंतल्यान जाल्ल्यान, तिनूय भाशांचेर ताचें प्रभुत्व आशिल्लें. मंगेशराव १६ वर्साचो आसतनाच ताच्या बापायक मरण आयलें.
पुरंदरदास, कनकदास हांच्या कन्नड भजनामचो तशेंच मरठी भजनांचो मंगेशरावच्या भुरग्या मनाचेर खूब प्रभाव पडलो. ताका लागून ताका कविता करपाची ओड लागली. नामनेचो कन्नड साहित्यीक बेनगल रामराव हाची भयण गिरीजाबाई हिचेवांगडा १८९४ वर्सा ताचें लग्न जालें. १८९५ वर्सा तो बी. ए. जालो.
१९०० वर्साच्या अदमासाक, मंगळूरच्या शासकीय महाविद्याल्यांत कन्नडाचो पंडीत म्हणून ताची नेंमणूक जाली. त्याच वर्सा बेनगल रामराव हाच्या आदारान ताणें ‘सुवासिनी’ हें कन्नड म्हन्याळें सुरू केलें. १९०० ते १९०३ ह्या तीन वर्साच्या काळांत, ह्या म्हयनाळ्यांतल्यान ताणें आपल्यो कथा आनी कविता उजवाडायल्यो. ‘रा.मं.पं’ , ‘हरटेमल्ल’ , ‘कविशिष्य’ ह्या टोपण नांवांनीय ताणें लिखाण केलें. बासले मिशनान चलयल्ल्या ‘सत्यदीपिके’ ह्या म्हयनाळ्यांत पंजे हाणें ‘हरटेमल्लं’ ह्या टोपण नांवांन समाजीक, राजकीय आनी वैचारिक स्वरूपाचें प्रभावी लिखाण केलें. जर्मन अधिका-यांक पंजे कन्नड शिकयतालो. हाका लागून बासले मिशनान १९०५ वर्सापंजे हाणें तयार केल्लो कन्नडाचो व्याकरणग्रंथ उजवाडायलो. ‘बालकथावलि’ हो पंजेचो कथांझेलो बासले मिशनाननूच उजवाडायलो.
पंजे हाणें तयार केल्लीं कन्नड पयली (१९११) आनी कन्नड दुसरी (१९१९) हीं पाठयपुस्तकां आसात. मंगळूर शिक्षण खात्यांत तशेंच उपरांत कूर्ग जिल्ह्यांत (१९२१–२८) ताणें शाळा निरिक्षक म्हणुनूय काम केलें. मडिकेरे सँट्रल स्कुलाचो मुख्याध्यापक म्हणून लेगीत ताणें कांय काळ काम केलें. पंजेन १९२१ वर्सा ‘बालसाहित्य मंडळा’ ची स्थापणूक केल्ल्यान ताका ‘कन्नड बालवाङ्मय पितामह’ म्हणून पाचारतात.
एक सुसंस्कृत, कलासक्त व्यक्तिमत्व पंजेच्या साहित्यांतल्यान दिसता. कला, सगींत, साहित्य तशेंच तुळू भाशेंतल्या लोकवाङ्मयाची ताका खूब आवड आशिल्ली. कन्नड भाशेंत ताणें बरयल्लीं स्फूट बालगितां शालेय पाठयपुस्तकांनी मुजरत घेतात. ताच्यो ‘लोरी-गीत’, ‘सर्प-गीत’, ‘उदयराग’, ‘तेंकण-गळियाट’ ह्यो कविता उत्कृश्ट मानतात. आर्विल्ले कन्नड कथेचो प्रवर्तक म्हणू पंजे हाका म्हत्वाची सुवात आसा. ताणें थोड्योच बालकथा आणी लघुकथआ बरयल्यो. ‘बालकथावमि’ (१९१६), ‘कोटि चेन्नय’ (लोककथां झेलो -१९२७) ‘एतिहासिक कथावलि’ (१९३४) हे ताचे म्हत्वाचे कथांझेले.
१९३४ वर्सारायचूराक भरिल्ल्या विसाव्या कन्नड साहित्य संमेलनाचें अध्यक्षपद पंजे हाका फावो जाल्लें. पंजे हाच्या मरणा उपरांत १५ वर्सांनी पंजे स्मारक ग्रंथ समितीवतीन, गोविंद पै आनी हेरांनी मेळून ताचेर ‘पंजेयवर नेनपिगगि’ (१९५२) हो गौरग्रंथ संपादून उजवाडायलो. तशेंच ‘पंजे मंगेशराव’ (१९७१ आनी १९७२) हे दोन कन्नड गौरवग्रंथ उजवाडायले. १९७४ वर्साताचे जल्मशताब्देचो सुवाळो मंगळूर हे ताचे कर्मभुंयेत तशेंच कर्नाटकांतल्यो मुखेल शारानी व्हड दबाज्यान मनयलो. – कों. वि. सं. मं.
