पुण्यांत थंय रावतल्या गोंयांतल्या क्रिस्तांव शिकपी भुरग्यांची ज्योकींम डायस हाच्या फुडारपणाखाल ‘गोवन कम्युनिटी‘ नांवाचि संगटना स्थापन केली. २९ सप्टेंबर १९४६ दिसा ताणें डॉ. राम मनोहर लोहिया हाका गोंयचे दुसरे भेटेंत सांगात दिलो आनी त्याच दिसा कुळेच्या पोलिस स्टेशनामुखार सत्याग्रह केलि. त्यावेळार ताका देड म्हयन्याची बंदखण फाव जाली. उपरांत तो बेळगांवा गेलो आनी थंय सावन १९४६-४८ मेरेन ताणें गोंय सुटकेचो वावर चलयलो.
१९५०त तो मुंबय गेलो आनी थंय ताणें ‘भारती‘ हें मराठी म्हयनाळेम सुरू केलें. १९५४ आनी १९५६ ह्या वर्सा ताका परत बंदखण जाली. तो एक ब-यांतलो छायाचित्रकार आशिल्लो. ताणें महात्मा गांधीवागंडा ताचे डक्षांत छायाचित्रकार आनी पत्रकार म्हणून काम केलां त्या काळांतल्या भारतांतल्या मुखेल इंग्लीश तशेंच हेर नेमाळ्यांनी ताचे फोटो उजवाडाक येतालो. ताणें गांधीजीच्या फोटवांचो एक संग्रह उजवाडायला.
१९५२ वर्सासावन ताणें कोंकणीतल्यान बरोवंक सुरवात केली. १९६६ वर्सा ताचे पांच काव्यसंग्रह उजवाडाक आयले. हे काव्यसंग्रह अशें – ‘आयलें तशें गायलें‘ , ‘म्हजें उतर गावडयाचें‘ , ‘उरतलें तें रूप धरतलें‘ , ‘धर्तरेचें कवन‘ आनी ‘चंद्रावळ‘. हाचेपयली ताणें १९४५त ‘गांधीजी‘ आनी १९४६त ‘नॅशनल लिडर्स‘ हीं इंग्लीश पुस्तकां उजवाडाक हाडिल्लीं. फुडें ताचीं ल्हारां, रेवेंतली पावलां, नाच रे मोरा, मोगाचे आवंडे, चारां आनी दर्या गाजोता हीं पुस्तकां उजवाडाक आयलीं. ताणेम ‘स्त्रीधन‘ हें लोकवेदावयलें पुस्तकय बरयलां. हाचेभायर ताणें भुरग्यांखातीर गोड गोड काणयो भाग १ आनी २, भुरग्यांल्यो काणयो, रामायण, महाभारतांतल्यो कथा अशा साहित्याची निर्मिती केली. शेखराची डायरी हें ताणे ताच्या पुताच्या भुरग्यापण्यांतल्या उलोवपाचें संकलन करून उजवाडायलां. ताचें साहित्य इंग्लीश, हिंदी, कन्नड, पुर्तुगेज आनी हेर भासांनी अणकारीत जालां. ‘दर्या गाजेता‘ ह्या ताच्या पुस्तकाक साहित्य अकादमी परस्कार फाव जाला. हाचेभायर ‘कला अकादमी पुरस्कार‘ आनी ‘गोवा सरकार राज्य पुरस्कार‘ ताका मेळ्ळयात. १९८२त भारत सरकारान ताका पज्ञश्री दिवन ताचे साहित्यसेवेचो भोवमान केलो.
ताका जायते आंतराश्ट्रीय पुरस्कार फाव जाल्यात. १९५७त ताका युनायटेड नॅशनस् डे इंटरनॅशनल ॲवॉर्ड ॲण्ड रिझल गोल्ड मेडल (फिलिपायन्स) हो पुरस्कार मेळ्ळो. १९६९त ताका ‘वर्ल्ड काँग्रेस ऑफ पोएटस् हाणीं डिप्लमा ऑफ ॲप्रेसिएशन फोर द कलेक्शन ऑफ पोएमस्‘ हो पुरस्कार दिलो. हाचेभायर ब्राझील, फिलिपायन्स आनीयु. एस. ए. हाणीं भोवमानाची डॉक्टरेट ही पदवी दिली.
डॉ. र. वि. पंडित हाची कविता पुराय कोंकणी कवितेक एक आगळेंच वळण दिता. मुक्त छंदांत आयिल्ली ही कविता गोंयचे जिणेचें वेंचीक आनी अचूक चित्रण करता. गोंयचे समाजजिणेचें वेधक चित्र उबें करता. कवितेवरवीं ताणें गोंयांत सामान्य मनशाचें चेपतलें चरित्र तशेंच चेपतल्याचें चरित्र उक्तें केलां. सैमांतल्या रूपकांच्या माध्यमांतल्यान ताणें आपले कवितेक जिविताचे – धर्तरेचें कवन गावपाक लायलें.
लोकवेदाचो वापर करून ताणें कवितेक नवी अभिव्यक्ती दिली. अशें तरेन पुराय गोंय तशेंच पुराय कोंकण आनी मनीस हो ताचे कवितेचो केंद्रबिंदू जालो. ताची कविता कोंकणी प्रदेश सोडून कन्नड, हिंदी, पुर्तुगेज आनी इंग्लीश वाचकांक लेगीत भूल घालून गेली हें ताचें खाशेलपण. – रमेश भं. वेळुस्कार
पंडित, विजयालक्ष्मी :(जल्म :१८ ऑगस्ट १९००, अलाहाबाद; मरण :१९९०).
भारतीय स्वातंत्र्यलढयांतली कार्यकर्ती आनी संयुत्क राश्ट्रसंघांतले आमसभेची पयली बायल तशेंच पयली आशियाई अध्यक्षा. तिचें कुळाराचें नांव स्वरूपकुमारी. बापायचें नांव मोतीलाल नेहरू आनी आवयचें नांव स्वरूपराणी. पंडित जवाहरलाल नेहरू हाची १९२१ वर्सा माहाराष्ट्रामतलो नामनेचो वलील रणजित सिताराम पंडित हाचेकडेन तिचें लग्न जालें. चंद्रलेखा, नयनतारा आनी ऋतुविलासा ह्यो तिच्यो तीन चलयो. नयनतारा सहगल ही लेखिका म्हणून नामनेक पावल्या.
बापूय मोतीलाल नेहरूचो अस्तंती विचारांकडेन आशिल्लो कल आनी आवयची भारतीय संस्कृतीवयली निश्ठा अशा वातावरणांत तिचें भुरगेपण गेलें. इंग्लीश अध्यापकांकडेन घरांतूच तिचें मुळावें शिक्षण जालें. फुडें कांय काळ फुडल्या शिक्षणाखातीर ती स्वित्झर्लंडांत आशिल्ली. बापूय आनी भाव राजकारणांत आशिल्ल्यान घरातच तिका राजकारणाचें धडे मेळ्ळे.
असहकाराचे चळवळींत विजयालक्ष्मी वांटो घेतलो आनी तिका एका वर्साची बंदखण भोगची पडली. तेन्नासावन तिचे राजकीय जिणेक सुरवात जाली. १९३४ वर्सा ती अलाहाबाद नगरपालिकेंत वेंचून आयली. १९३६ वर्सा तिची त्या वेळच्या संयुत्क प्रामताचे विधानसभेचेर वेंचणूक जाली आनी रोखडीच १९३७ वर्सा ती स्थानिक स्वराज्य आनी भलायकी खातें हांची अध्यक्षा जावपाचो मान मेळ्ळो. १९४०–४२त ती अखिल भारतीय परिशदेची पयली बायल मंत्री जाली. उपरांत ‘भारत छोडो‘ आंदोलनामत तिणें वांटो घेतलो आनी १९४२ वर्सा यका अटक जाली. पूण भलायकी इबाडिल्ल्यान णव म्हयन्यांनी तिची बंदखणींतल्यान सुटका जाली. १९४३ वर्सा तिणें बंगालच्या दुश्काळ निवारणाच्या कामामत खूब आदार केलो. १९४४ वर्सा दम्याच्या दुयेंसान रणजित पंडित हांकाम मरण आयलें. हें दुख्ख विसरपाखातीर तिणें दोन वर्सा अमेरिकेंत व्याख्यानां दिलीं. भारतांत परत येतकूच परतून तिका स्थानिक स्वराज्य आनी भलायकी खात्याचें मंत्रीपद मेळ्ळें. १९४६ वर्सा संविधान समितीची वांगडी आनी संयुक्त राश्ट्रांतल्या प्रतिनिधी मंडळाची मुखेली म्हणून वेंचणूक जाली.
१९४७, १९४८, १९५२, १९५३ आनी १९६६ ह्या वर्सानी संयुक्त राश्ट्रांनी भारतीय शिश्टमंडळाचें फुडारपण केलें. १९५३ वर्सा आमसभेची अध्यक्षा म्हणून विजयालक्ष्मीची निवड जाली. रशिया (१९४९), अमेरिका (१९५१), ग्रेट ब्रिटन (१९५४ ते १९६२) ह्या देशांनी भारताची राजदूत म्हणून तिणें काम केलें. १९६२ तें ६३ ह्या वर्सांनी ती महाराष्ट्र
