राज्याची राज्यपाल आशिल्ली. नेहरूच्या मरणाउपरांत (१९६४) ती फुलपूर मतदारसंगामतल्यान लोकसभेचेर वेंचून आयली. १९६७ वर्साय ती परतून लोकसभेचेर वेंचून आयली पूण १९६८ वर्सा तिणें आपलें खासदारकिचो राजिनामो दिलो.
१९७७ वर्साचे वेंचणुकेंत तिणें काँग्रेसी आड भुमिका आपणायली आनी आणिबाणीचेर कडक टिका केली.
भारतीय तशेंच विदेशी विद्दापिठांनी तिका डॉक्टरेट ही पदवी दिवन, तिचो भोवमान केलो. तिची संसदपटू तशीच नामनेची उलोवपी म्हणून नामना आसा.
तिणें कांय लिखाणूय केलां. ‘सो आय बिकेम ए मिनिस्टर‘ (१९३९), ‘प्रिझन डेस‘ (१९४६), ‘द रोल ऑफ विमॅन इन मॉडर्न वर्ल्ड‘ (१९५७) आनी ‘द इव्होल्युशन ऑफ इंडिया‘ (१९५८) हीं तिचीं कांय मुखेल पुस्तकां. ‘ए स्टडी ऑफ नेहरू‘ ह्या पुस्तकांतलो ‘फॅमिली बाँड‘ हो तिचो लेख उल्लेख करपासारको आसा. – कों. वि. सं. मं.
पंडित, विष्णूशास्त्री परशुराम : (जल्म : इ. स. १८२७, सातारा; मरण :१८७६).
मराठी ग्रंथकार, वृतपत्रकार आनी समाजसुदारक. साता-याचो नामनेचो विध्दान राघवेंद्राचार्य गजेंद्रगडकर आनी व्याकरण ह्या शास्त्रांचो अभ्यास केलो. उपरांत १८४५ वर्सा तो इंग्लीश शिक्षणाखतीर पुण्याक गेलो. १८४८ वर्सा ताणें सरकारी शिक्षण खात्यामत नोकरी धरली आनी थंय शिक्षक, अणकारपी, अणकार परीक्षक अशीं कामां केलीं. १८६४ वर्सा ताणें आपलें सरकारी नोकरेचो राजिनामो दिलो आनी मुंबयच्या ‘इंद्रुप्रकाश‘ ह्या समाजीक सुदारणावादी खबरांपत्राचो तो संपादक जालो. बालविवाह, पुनर्विवाह, केशवपन, जरठकुमारीविवाह ह्या प्रस्नांचेर ताणें आपले विचार स्पश्टपणान मांडले. तेखातीर ताणें पुर्विल्ल्या धर्माग्रंथांचिय अभ्यास केलो. पुनर्विवाहाचो फकत पुरस्कार करून तो रावलोना, एके विधवेकडेन लग्न जावन स्वता कट्टर सुदारक आशिल्ल्याचें ताणें दाखोवन दिलें. इ. स. १८६५ वर्सा ताणें बंगाली समाज सुदारक विद्दासागर हाच्या विधवाविवाहाचो पुरस्कार करपी पुस्तकाचो मराठी अणकार केलो. त्या काळांत विधवाविवाह पुरस्कर्त्याची संघटना नाशिल्ली म्हणून विष्णुशास्त्रीन, मुंबयंत १४ डिसेंबर १८६५ दिसा ‘विधवाविवाह मंडळी‘ ची स्थापणूक केली.
खबरांपत्रासांगाता विष्णुशास्त्रीन व्याख्यानां दिवनूय विधवाविवाहाचो खूब प्रचार केलो. तो एक प्रभाव वक्तो आशिल्लो. हिंदू धर्म हो ऋषीमुनींनी बरयल्ल्या धर्मग्रंथांतल्यान निर्माण जाला. तेन्ना तातूंत विधवाविवाह सारके अमानुष आनी अन्यायी निर्बद आसुंकूच शकनात असो ताचो युक्तिवाद आशिल्लो. १८७० वर्सा पुण्याक शंकराचार्याचे अध्यक्षतायेखाला जाल्ल्या पुनर्विवाहाविशींच्या वादांत वांटो घेवन, ताणें आपले साधार आनी तर्कशुध्द विचार मांडिल्ले. ह्या विशयाचेर ताणें दिल्लीं व्याख्यानां, १८७० वर्सा पुस्तकरूपान उजवाडा आयल्यांत. विष्णुशास्त्रीक ‘महाराष्ट्राचो विद्दासागर‘ अशें म्हण्टात.
ताच्या हेर ग्रंथांनी मॅकडॉनल्ड हाणें बरयल्ल्या ‘क्रोनिकल ऑफ नाना फडनवीस‘ ह्या आनी हेर कांय ग्रंथांच्या आदारान बरयल्ली ‘नाना फडणवीस हाची संक्ष्प्ति बखर‘ (१८५९), मरे हाच्या ‘हिस्टरी ऑफ ब्रिटीश इंडिया‘ (१८६१), ‘इंग्लीश – मराठी कोश‘ (१८६४), ‘संस्कृत आनी महाराष्ट्र धातुकोश‘ (१८६५) हांचो आस्पाव जाता. शंकर पांडुरंग पंडित हाच्या आदारान ताणें तुकारामाच्या अभंगाच्यो गाथा दोन खंडांनी संपादल्यात (१८६९, १८७३).
विष्णुशास्त्रीन विधवा विवाहाच्या कार्याचेर चड भर दिलो तरी हेर समाजीक सुदारणांनीय फुडाकार घेतिल्लो. जातीभेदाच्या निर्मुलनाखातिरूय ताणें खूब यत्न केलें. उद्देगधंदयामचें म्हत्व, ज्ञानाचें श्रेष्ठत्व, सोरो आनी जुगार ह्या व्यसनांचे वायट परिणाम ह्या समाजहिताच्या विशयांचेर विष्णुशास्त्रीन लिखाण केलें आनी व्याख्यानां दिलीं. परदेशी वस्तूंची आयात, देशी धंद्दांक लागिल्ली देंवती कळा, कारागिरांची दुर्दशा अशा अर्थीक आनी उद्देगधंदयांच्या प्रस्नांकडेनूय ताणें समाजाचें लक्ष ओडून घेतलें.– कों. वि. सं. मं.
पंडित, रमाबाई :(जल्म:२३ एप्रिल, १८५८ गंगामूळ, मंगळूर; मरण : ५ एप्रिल १९२२).
महाराष्ट्रांतली एक सुदारक, विव्दान बायल मनीस. डोंगेरे नांवाच्या चित्पावन ब्राह्मण कुळांत रमाबाईचो जल्म जालो. तिच्या बापायचें नांव अनंतशास्त्री आनी आवयचें नांव लक्ष्मीबाई अशें आशिल्लें. दोगांय संस्कृत पंडित आशिल्लीं. गंगा मूळाक अतंत शास्त्रीय आश्रम बामदलो .थंय ति विदयार्थ्याक संस्कृत भास तशेंच न्याय आनी व्याकरण हीं शास्त्रां शिकयतालो.
अनंतशास्त्रीन आपले बायलेक संस्कृत भाशा, व्याकरण आनी न्याय हीं शास्त्रां शिकयलीं. हें ताच्या घरच्यांक, शेजा-यांक मानवलेंना. ताका लागून तांका खूब त्रास सोंसचे पडले. ह्या त्रासांक वाजेवन, ताणी तीर्थयात्रेचें निमित करून घर सोडलें. त्या वेळार रमाबाई फक्त स म्हयन्यांची आशिल्ली. तीर्थयात्रा करतना, रमाबाई पंदरां वर्साची जायमेरेन, हे भोंवडेंतूच बापायन तिका संस्कृत काव्यां आनी शास्त्रां शिकयलौं. पंदरा सोळा वर्सानी हें कुटूंब जेन्ना मद्रास इलाख्यांत गेलें, तेन्ना थंय व्हड दुकाळ पडिल्लो. त्या दुकळांत रमाबाईची आवय-बापूय आनी व्हडले भयणीक मरण आयलें. तरी लेगीत रमाबाई आनी तिच्या व्हडल्या भावान तीर्थयात्रेचें व्रत चालूच दवरलें. तीन- चार वर्सामदी ताणी चार-पांच हजार मैलामची पामयांनी भोंवडी केली. हे भोंवडेंत दोगांय पुरण सांगून संस्कृतांत व्याख्यानां दितालीं. कलकत्ता हांगाच्या ब्राह्मो समाजाच्या मुखेल्यांनी
