संख्येचे नदरेन पंपाची रचणूक ल्हान खरी पून तातूंतल्यान कन्नड साहित्यांत ताणें आपले अढळपद निर्माण करून दवरलां. – कों. वि. स. मं.
पंपा : कर्नाटक राज्याच्या रायचूर जिल्ह्यांत एक ल्हान पुर्विल्लें नामनेचें तळें. हें तळें तुंगभद्रा न्हंयेचे दावे वटेन, अनेगुंदी गांवाचे अस्तंतेक सुमार ३ किमी. चेर आसा. हाचे लागींच तुंगभद्रेचे उजवे वटेन आशिल्लें विजयनगर हाका (हंपी) म्हळ्यार पोरणें ‘पंपाक्षेत्र‘ अशें म्हण्टात आनी हाचेवयल्यानूच हंपीच्या विरूपाक्ष देवाक पंपापती अशें म्हण्टात. ह्या तळ्यालागीं आशिल्लया ऋष्यमूक पर्वताचेर हनुमान आनी सुग्रीव हांची रामाकडेन पयली भेट जाली, असो समज आसा. रावण सीतेक घेवन वतना ताका ह्या तळ्यांतल्यान वचचें पडलें असो रामायनांत उल्लेख आसा.
अरण्यकामडांतलो सबंद ७३ वो अध्याय ह्या तळ्याच्या वर्णनाचेर बरयल्लो आसा. हें तळें सोबीत तरेन बांदलां. तातूंत कमळांच्यो वाली पातळ्ळ्यांत. तशेंच थंय हंस, कावळे, बदकां, कुरव हीं सुकणीय पळोवपाक मेळटात. ह्या तळ्याचें उदक संथ लयीन व्हंवता. तें नितळ आसुन वखदीय आसा. ह्या तळ्याचे भोंवतणी अर्जून, अशोक, केतकी, बकूल, बो ही झाडां आसात. ह्या तळ्याच्या लागींच्या पर्वताचेर शबरी गुंफेचे आनी दिराचे पोरणे आवशेश आसात. मतंग ऋषीचो आश्रम ह्या तळ्याचे देगेरूच आशिल्लो. थंयसावन पंपा नांवाची न्हंय व्हांवता, तिचेंय उदक वखदी आशिल्ल्याचें म्हळां. – कों. वि. सं. मं.
प : वर्णमाळेंतलें विसावें व्यंजन आनी पांचव्या वर्णातलो पयलो वर्ण. ‘प‘ च्या विकासांत तीन अवस्था दिश्टी पडटात. पयली अवस्था अशोकाच्या गिरनाच्या लेखांत (सनापयलीं तिसरो शेंकडो), दुसरी महाक्षत्रप अशोडस हाच्या वेळावयल्या मथुरेच्या जैन लेखांत (सनापयलीं पयलि शेंकडो) आनी तिसरी समुद्रगुप्ताच्या अलाहाबादेच्या स्तमभलेखांत (इ. स. चो चवथो शेंकडो) दिश्टी पडटा.
कामधेनू तंत्रांत ‘प‘ चें वर्णन केलां तें अशें –
चतुर्वर्गप्रदं वर्ण शरच्चन्द्रसमप्रभम् ।।
पञ्चदेवमयं वर्ण स्वयं परमकुण्डली ।
पञ्चप्राणमयं वर्ण त्रिशत्किसहितं सदा ।।
त्रिगुणावहितं वर्णमात्मादितत्वसंयुतम् ।
अर्थ – हो वर्ण सरद ऋतूंतल्या चंद्राभाशेन कांतीमान, चतुर्वर्गप्रद, पंचदेवमय, पंचप्राणमय, परमकुंडली आनी तीन शक्ती, तीन गूण आनी आत्मतत्व हाणीं युक्त आसा. ओंठ हें हाचें उच्चारणस्थान. ‘प‘ चो विकासक्रम असो आसा – - कों. वि. सं. मं
पखवाज : एक भारतीय तालवाद्द. सामान्यपणान हाका ‘मृदंग‘ अशेंय म्हण्टात. संस्कृत पक्षवाद्द वा पक्षतोद्द ह्या शब्दाचे हे अपभ्रंश. कर्नाटक संगीत पध्दतींत ‘मृदंगम‘ ह्या वाद्दाचो चडसो उपेग करतात. पूण कर्नाटक संगितांतल्या ह्या तालवाद्दांत आनी उतर भारत प्रांतांतलो पखवाजाचे रचणुकेंत आनी वाजोवपाचे रितींत जायतो फरक आसा.
अबुल फज्ल हाणें आईन-इ-अकबर (१५९८) ह्या पुस्तकांत बरयल्लेप्रमाण पखवाज हें नांव ‘आवाज‘ ह्या त्या काळांत आशिल्ल्या वाद्दाच्या नांवा वरवी पडलां. पुर्विल्ल्या संस्कृत ग्रंथानी मृदंग ह्या मुरज, पणव आनी दर्दूर ह्या तालवाद्दांक ‘पुष्कर‘ जातींची वाद्दां अशें लेकताले. वाजसनेय संहितेंत ‘अदम्बर‘, वाल्मिकी ऋषीच्या रामायणांत ‘मड्डू‘ तशें शारंगदेव हांच्या संगीत रत्नाकर ह्या पुस्तकांत ‘पटह‘ ह्या तालवाद्दाचो उल्लेख मेळटा. ‘मृत अङग यस्य सः‘ म्हळ्यार मातयेचें आंग आशिल्लें वाद्द.
पुर्विल्ल्या काळांत ह्या पोकळ तालवाद्दाचें आंग न्हंयेचेदेगेवयली चिकण्माती, त्या गांवाचें ज्वारीचें पीठ हाचेंपसून तयार करताले. उपरांत ते बीज, खैर, रक्तचंदन, आबनूस आनी हेर झाडाच्या लाकडासावन तयार करपाक लागले. पखवाजाचो आकार पिंपाभाशेन (cylindrical) आसता आनी दावे वटेनच्या तोंडाचो व्यास सुमार २५ सेंमी. जाल्यार उजवे वाटेनच्या तोंडाचो व्यास सुमार १६ सेंमी. आनी आसता. दावे वटेनच्या सुमार १२ सेंमी. च्या अंतराचेर पखवाजाच्या आंगाचो आकार मातसो फुगीर आसता. ताची लांबाय सुमार ६० सेंमी. आनी फुगीराचो घेर सुमार ९० सेंमी. आसता.
पखवाजाचीं दोनूय वटेनची तोंडा बोकडयाच्या सुलसुळीत चामडयान बंद केल्ली आसता. दर तोंडाक चामडें बसयतना चाटयेकडल्या (तोंडाचे देगेवयल्यान) चोवीस बुराक करतात आनी गज-याचे विणयेच्या आदारान चामडयाच्यो वादयो घालून दोनूय तोंडा (पडयो) ताणून बसयतात. चाटयेच्या चामडयाची दाटसाण हेर चामडयाच्या आंगापरस चड आसता. चामडयाच्या वाद्दांमदी आठ लाकडी गठ्ठो (ठोकळे) गुंथिल्ले आसतात. हे गठ्ठे वयर-सकयल करून आनी गज-याचेर तुतयो वा गुळगुळीत फातरान धाडावन पखवाज फावो त्या स्वरांत लायतात.
पखवाजाचे उजवे पुडयेच्या मदल्या भागांत लोखणाची पूड, मैदो वा भातापसून तयार केल्लो चिकट लेप आनी कोळशाची भुकटी हांचेपसून तयार केल्लें मिश्रण (शाय) हाचो वाटकुळो लेप थापिल्लो आसता. हाका लागून पखवाज स्वरांत लावपाक आनी तारध्वनी निर्माण जावपाक शक्य जाता, देखूनूच हो उजव्या तोंडावटेनचो लेप लायतना खूप सादूर रावचें
