पडटा. दाव्या तोंडाचेर गंवाचें वा मैद्दाचें पीठ उदकामत मळून ताचो थर लायतात. पखवाज वाजोवपी तो उण्या-चड प्रमाणांत लावन दाव्या तोंडाचेर हात मारतकूच निर्माण जावपी खर्जध्वनी कानाक गोड लागपी तसो दवरपाचो यत्न करतात.
पखवाज आडवो दवरतात आनी हातांनी वाजयतात. वाद्दाचेर दोनूय हाताच्या जुळयल्ल्या बोटांनी आनी हाताच्या जुळयल्ल्या बोटांनी आनी पंजानी आघात करतात. केन्ना केन्ना उजव्या तोंडाचेर मेकळ्या बोटांच्या आघातानूय ‘बोल‘ निर्माण करतात. ह्या वाद्दाचो आवाज कानाक ओड लावपी आनी गंभीर आसता. पखवाज वाजयतना तरेकवार लयीनी बांदिल्ल्यो गती, गतपरणी, रेले हे रचणूक प्रकार वाजोवंक मेळटात. चड करून नाचांखातीर आनी धृपद-धमारा सारकिले संगीत रचणूकेचे साथसंगतीखातीर ह्या वाद्दाचो उपेग करतात.
पखवाज वादनाच्या मळार अर्जून शेजवाल हाचें नांव उंचेल्या पांवयांवयलें आसा. धृपद-धमार ह्या प्रकाराची आवड उणी जाल्ल्यान पखवाजाचो उपेग हालीच्या काळांत खूब उण्या प्रमाणांत जावंक लागला. गोंयांत पखवाजाचो उपेग भजन गावपाच्या वेळार करतात. तशेंच भजना वेळार तबलें/डग्गो आनी पखवाज हीं दोनूय वाद्दां साथीक आसल्यार भजनाची रंगत आनिकूय वाडटा. सर्गेस्त गंगारामभाऊ नारायण थळी, सर्गेस्त नंदकुमार पर्वतकार, राधाकांत शेटये हांणी पखवाजवादनांत गोंयात नामना जोडल्या. हालीच्या काळांत पखवाज-तबल्याची जुगलबंदी प्रकाराची लोकांमदी रूच निर्माण जाल्या. - ड. सुहास गंगाराम थळी
पगडी :तकलेक घालपाचो एक भेस. राखण आनी सोबीतकाय ह्या दोन हेतांनी पुर्विल्ल्या काळासावन भारतांत तकलेक कपडो रेवडावपाची चाल आसा. वैदिक युगांत ह्या रेवडावप्याक उष्णीष अशें म्हण्टाले. फुडें ताका पागोटें, पटको, फेण आनी हेर नांवा मेळ्ळी. एके खाशेल पद्दतीन घट्ट बांदून दवरिल्ल्य चेंपट्या पागोटयाक पगडी म्हण्टात. ते कातीर ९ इंच रूंद आनी २० ते २५ वार लांब तलम सुती वा रस्मी, रंगीत वस्त्र वापरतात. एक ल्हानसो टोप घेवन ताचे भोंवतणी अशा वस्त्राचो रेवाडो दितात. तशें करतना वयल्या भागार, थारावीक आकाराचे थर तयार करतात. वाटकुळी, त्रिकोणी, चौकोनी अशो तरेकवार पगडयो आसतात. पुर्विल्ल्या काळांत अधिकाराप्रमाण आनी जाती प्रमाण पगडयांचे रंग आनी तांची बांदपाची पद्दत तरेकवार आसताली. पुर्विल्ल्या काळांत बायलांय माथ्याक पगडयो घालताल्यो. पगडेचें एक पोंत फाटीर सोडप म्हळ्यार शूभ समजताले. त्या त्या विशेश प्रसंगा वेळार वेगवेगळ्या रंगांच्यो आनी आकाराच्यो पगडयो वापरताले. कांय वाठारांत वेगवेगळ्या परबां वेळार थरावीक रंगांच्यो पगडयो बांदताले.
शुंग काळांत तरेकवार पगडयो वापरताले. सांची, भरहूत, मथुरा, अमरावती आदीकडल्या शिल्पकामांत अशा पगडयांची जायती रूपां पळोवक मेळटात. सातवाहन आनी गुप्त काळांत चडशे सगळे दादले पगडयो वापरताले. संस्कृत साहित्यांत सगळेकडेन पगडेचो उल्लेख मेळटा. जयपूर आनी बिकानेरच्या संग्रहालयांत तरेकवार प्रकारच्यो पगडयो घालल्यो मुर्ती दिशटी पडटात. देवाचे तकलेर मुकूट आसात, तरी यक्षगंधर्व आदीचे तकलेर पगडी आसता.
इ. स. च्या १० व्या शतमानांतल्या पगडयांचे नमुने मेवाडांतल्या कल्याणपूर गांवांत मेळ्ळ्यात. इ. स. च्या १२ व्या शतमानांतली अर्धनारे श्र्वराची मूर्त झालावाड गांवांत मेळ्ळ्या. तिचे तकलेरूय पगडी आसा. राजस्थानांत मोगली पद्दतीचे पगडेभायर राजपूत राजांच्यो शेंकडयांनी प्रकारांच्यो पगडयो प्रचारांत आशिल्ल्यो. कारण दरेक राजा आपले आवडीप्रमाण पगडी तयार करून घेतालो नी ती ताच्या राज्यांत लोकप्रिय जातालि. जोधपुरी, जयपुरी, मेवाडी, करौली, हातौडी, फतेशाही, अमरशाहि, भीमशाही, शिकयरशाही, सलीमशाही, गजशाही अशीं ताची नांवां आसात. तेभायर मराठी, गुजराथी, पंजाबी, बंगाली, मालवी अशो त्या त्या वाठाराप्रमाण तरेकवार पगडयो चालींत आशिल्ल्यो.
मुसलमानांमदी लेगीत पगडयो वापरपाची पद्दत आसा. ऊंच वाटकुळे तोपये भोंवतणीं कपडयाचो लांबचे लांब पटो रेवाडून ह्यो पगडयो तयार करतात.दिल्लीचो बादशाका आनी वेगवेगळ्या वाठारांतले सुलतान हांच्यो पगडयो मोलादीक अशा रस्मी कपडयाच्यो आसताल्यो आनी तांचेर रत्नां बसयल्ली. आसतालीं. शेख आनी मुसलमान धर्माधिकारी हांच्यो पगडयो पाचव्या कोराच्यो आसताल्यो. नमाज करतना मुसलमान लोक पगडी घालतात. तांच्या वेगवेगळ्या पंथाच्योय थरावीक पगडयो आसतात.
महाराष्ट्रांत मराठयांच्या काळांत खूब तरेच्यो पगडयो प्रचलीत आशिल्ल्यो. छत्रपती शिवाजी महाराजाचे पगडी जिरेटोप ह्या नांवान प्रचलीत आशिल्ली. पगड्यो वेगवेगळ्या आकारांच्यो आनी जरीच्यो आसताल्यो. नामनेच्या मराठे सरदारांच्या पगडयांचीच त्या त्या नांवांनी नामना आसताली. देखीक – शिंदेशाही, होळकरी, गायकवाडी. पेशव्यांच्यो पगडयो एके विशिश्ट पद्दतीन तयार करताले. तांचो घेर मस्तकापरस बरोच व्हड आसून मदीं चोमची वरी उंचवटो आसतालो. विसाव्या लग्नासारक्या सुवाळ्याक ल्हान पगडेचोच प्रकार सून ताचो घेर खुबूच मोटो आसता.
इतिहास काळांत चड करून राजस्थानांत आनि उतर प्रदेशांत पगडी ही प्रतिश्ठेची वस्तू समजताले. उकत्या माथ्यान गराभायर वचप ना. तेचपरी भोंवडेक आनी मंगल कार्याक पगडेभगर वचचें न्हय असो समज आशिल्ल्यान पगडेक खूब म्हत्व आयलें.
माथ्याक पगडी, आंगांत लांब सदरो, खांदार उपरणें असो गोंयांत कीर्तन करपी कीर्तनकारांचो भेस आसता. – कों. वि. सं. मं.
