मोठीं तांतयां आनी चड मास दिवपी कोंबयो वाडोवपाखातीर सरकारान खूब येवजण्यो आंकल्यात. सातवे पंच वर्सुकी येवजणेंत तांतयांच्या उत्पादनांत ७.३% वाड जाली जाल्यार ब्रॉयलरच्या उत्पादनांत १८% वाड जाली. शास्त्रीय नदरेन पॉल्ट्रीचें प्रजनन करपी केंद्रीय फार्म मुंबय, भुवनेश्र्वर हेसरगट्टा आनी चंदीगडाक आसात. जाल्यार बदकामचें प्रजनन करपी केंद्रीय हेसरदट्टा हांगा आसा. हेसरगट्टा हांगा आशिल्ली केंद्रीय पॉल्ट्री प्रशिक्षण संस्था ल्हान-ल्हान पाठयक्रम घेवन पॉल्ट्री विंशींचें दिता.
मेंढरां पोसपाचे नदरेन भारताचो संवसारांत सवो क्रमांक लागता. १९८७ तले पशुगणने प्रमाण भारतांत सुमार ४४८ लाख मेंढरां आशिल्लीं. दर वर्सा एका मेढरा फाटल्यान एक किलोवयर लोकर मेळना. १९९४-९५ वर्सा वट्ट लोकरीचें उत्पादन सुमार ४३६ लाख किग्रॅ. आशिल्लें. पूण सद्दा भारताक लोकरीची गरज सुमार ८०० लाख किग्रॅ. वयर आसा. हाका लागून दर वर्सा भारताक सुमार ३०० लाख किग्रॅ. लोकर आयात करची पडटा हाचो परिणाम कारपेट उद्देगाचेर जाता. हिस्सर (हरियाना) शारांत सेंट्रल शिप ब्रिडींग फार्म आसा. शास्त्रीय पद्दतीन बरी लोकर आनि बरें मास दिवपी मेढरांच्यो जाती तयार करप हो शिप ब्रिढींग फार्मचो मुखेल उद्देश आसा.
देशांत १९९५ मेरेन १०० लाखांवयर दुकर आशिल्ले. हातूंतले फकत १०%दुकर बरे जातीचे आसात. उरिल्ले सगळे गांवठी आसात. सद्दा राज्यसरकाराच्या पालवान चलपी देशांत लागी लागीं १०० दुकरांचे फार्म आसात. ते फार्म प्रजनन केल्लयो नवयो जाती, तशेंच दुकर पालनाविशीं शेतकामत्यांक म्हायती दिता.
शास्त्रीय पद्दतींत तयार केल्लया वेगवेगळ्या जनावरांक खाशेले तरेचो खुराक नी चरोव जाय पडटा. हो कुराक तयार करपाखातीर सरकारान हिस्सार (हरियाणा); कल्याणी (अस्तंत बंगाल); गांधिनगर (गुजरात); अलमादी (तमिळनाड); हैद्राबाद (आंध्रप्रदेश); सुरतगड (राजस्थान) आनी शेहामा (जम्मु आनी काश्मीर) ह्या शारांनी मेटां (station) उगडल्यांत. अशा खुराकाची लोकांक जाणीव जावंची म्हणून हे मेट वेगवटगळ्या प्रदेशांनी ते संबदीत निर्देशनामय घडोवन हाडटात, तशेंच शेतकामत्यांक तेविशीं प्रशिक्षण दितात. प्रजनन करून तयार केल्ला जनावरांक रोगपिडा जावपाचीय चड शक्यता उरता. देखून मृत्यसंख्या आनी रोगपिडांचेर निंयढण दवरपाखातीर केंद्र सरकारान गांवागावांनी पॉलीक्लीनीक नाजाल्यार वॅटरनीटी हॉस्पिटलां उगल्यांत. १९९३ मेरेन देशांतल्या वेगवेगळ्या वाठारांनी पॉलीक्लीनीक , हॉस्पिटल आनी डिस्पन्सरींचो आंकडो १९,७९१ आशिल्लो जाल्यार २०,३०२ वॅटरनीटी सँटरां आशिल्लीं.
दूद आनी दूदजिन्सांची देशांतली गरज आनी म्हत्व लक्षांत घेवन, त्यासंबंदी नेटान वाड जावंची मह्णून सरकारान साबार येवजण्यो आंखल्यांत कॉओपरेटीव सोसायटींचो वांटो म्हत्वाचो आसा. सप्टेंबर १९९४ मेरेन १७०दूद मांगराखाला देशांत ६८,९०० डॅरी कॉओपरेटीव सोसायटी संघटीत केल्ल्या. तातुंत ८.८ दशलक्षांवयर शेतकामत्यांचो आस्पाव आशिल्लो. एप्रिल ते सप्टेंबर (१९९४) ह्या पांच म्हन्यांत केल्ल्या सर्वेक्षणांत दर दिसा मेळपी दूदाची ९४.५ लाख किग्रॅ. इतली नोंद जाताली. दूद वेवसायाक लागून साबार गांवगि-या वाठारांची परिस्थिती नेटान सुदारत आसा. सातवे पंच वर्सुकी येवजणेंत दूद उतपादनांत सुमार ४.५% वाड जाली. मास प्रक्या आनी मास उपादनामतूय खुब वाड जाल्लि आसा. सद्दा देशांत मान्यताय मेलिल्ले ४,०००कतल खाने (slaughter houses) आसात. ह्या कतल खान्यांचेर देखरेक दवरपाखातीर ल्हान ल्हान अशो खाशेल्यो संस्था उबारल्यात. देशांत खूब कडेन आयज लेगीत मासाखातीर म्हणून पारंपारीक पद्दतिनूच जनावरांक मारप जाता. हाका लागून अशा कतलखान्यांभोवतणी प्रदीशण वा दुर्गधी पातळपाचो चड संभव आसता. तशेंच दुशीत मासाचेरूय नियंत्रन दवरपाक सरकाराक कुस्तार जाता. देखून आठवे पंचवर्सुकी येवजणेंत सरकारान आधुनिक पद्दतीचे कतलखाने उबारपाचेर चड भर दिल्लो. १९९४-९५ ह्या काळांत भारतात ४३० कोटी रूपयांचे मास आनी मास उत्पादनांची निर्यात केल्ली. भारतांतल्या पशूंचे संख्येच्या मानान, पशूंसावन मेळपी उत्पन्न हेर कांय देशांपरस खूब उणेंच आसा. पूण हालींच्या तेंपार पशुसंवर्धनाच्या मळार जाल्ले उदरगतीक लागून देशाच्या अर्थकरणांत पशूपसून मेळपी उत्पन्नाचो वांटो दिसान दिस वाडत आसा. पशुप्रजनन, तांचे संगोपन, तांची पोसवण, तांकां फावो ती खावड तयार करप नी वेगवेगळ्या दुयेंसापसून तांची राखण करप हो पशुसंवर्धनाचो मुखेल हेत. पशुंची उत्पादन क्षमताय वा उपयुत्कताय वाडोवपाचे नदरेंतल्यान तांचे प्रजनन आनी पालनपोशण करप हो पशूसंवर्धनाचो खरो अर्थ. - कों. वि. सं. मं.
पशुजा : पसू म्हळ्यार प्राणी. ‘अविशेषेण सर्व पश्यति‘ म्हळ्यार खाशेलपण जाणिनासतना सारकेच नदरेन जो पळेता तो पशू अशी व्याख्या आसा. पुरूशान आपल्या अवयवांपसून हे पशू निर्माण केले अशें ऋग्वेदांत म्हळां. ऋग्वेदांत वायव्य, आरण्य आनी ग्राम्य अशें पशूचे तीन भेद केल्यात. वायव्य म्हळ्यार अंतराळांत भोंवपी सुकणीं, आरण्य म्हळ्यार रेडो, वानर, ऋक्ष, सरकटपी प्राणी हे रानांत रावपी प्राणी आनी ग्राम्य म्हळ्यार गाय, बैल, बोकड, गाढव हे पोसतात ते प्राणी आसात. अथर्ववेदांत आरण्य पशूंचे भीम, सपक्ष, शिंशुमार, मत्स्य आनी कृमिकीटक अशें पांच वर्ग दिल्यात. पशूंक उभयदंत आनी अन्यतोदंत अशें म्हळां. तांचे हस्तादान म्हळ्यार हातांचो उपेग करपी आनी मुखादान म्हळ्यार तोंडान वस्तू धरपी अशें दोन वांटे केल्यात. मनीस, हत्ती आनी माकड हे तीन पशू हस्तादान आशिल्ल्याचें तैत्तिरीय संहितेत म्हळां. वैदिक वाङ्मयांत मनशाचोय आस्पाव पशूंत केला. दोन पांयांचे आनी चार पांयांचे अशेंय पशूंचे भेद जातात. पशूमभितर मनशाचो क्रमाणक पयलो आसून तो शतायू आनी पशूंचो राजा आसा अशें शतपत ब्राह्मणांत म्हळां, ऐतरेय आरण्यकांत मनीस, पशू आनी वनस्पत हामचे बुध्दीचो फरक वर्णिला.
वेगवेगळ्या पशूंच्यो वेगवेगळ्यो अधिष्ठात्री देवता सांगल्यात, त्यो अशो – दुर्गा ही शिंवाची, प्रजापती ही शरभाची, वायू ही मृगाची, चंद्र ही मेषाची, नक्षत्रां हीं सोंशाची आनी विष्णु ही काळविटाची अधिष्ठात्री देवता. तशेंच घोडयाच्या रूपांत बारा आदित्य आसतात. म्हणून हे पशू पुज्य मानल्यात. वैदिक काळांत पूषा ही पसूंची राखण देवता मानल्या. अप्रत्यक्ष रूपान ही देवत गोरवांची आनी हर जनावरांची राखन करता. हे समजुतीन, वैदिक लोक पूषाचीं स्तिस्तोत्रां गाताले आनी पूषाचेच कृपेन गोधनाची वाड जाता अशें मानताले. त्या
