वयरसावन सकयलमेरेनच्या अग्र (मुखेल) शृंग भागांतल्या प्रेरक कोशिकांसावन भायर सरपी तूंत स्नायूंमेरेन गेल्ले आसतात. मेरूरज्जूमसावन येवपी तूंत मेरूज्जू तंत्रिकासावन वतात आनी ते धड, हात, पांय हांच्या स्नायूमेरेन पावतात. प्रेरक मस्तिष्क तंत्रिकातून जबडो, चेहरो, ताळू, ग्रसनी (ताळो) (Pharynx) आनी जीब हे भागांचे स्नायूंमेरेन तंतू वतात.
वयल्या वर्णनावयल्यान प्रेरक तंत्राचे तीन विभाग कल्पिल्लयांचें सहजतायेन लषांत येता –१) ऊर्ध्वस्थ प्रेरक तंत्रिका कोशिका-एकक २) अध:स्थ प्रेरक तंत्रिका-कोशिका-एकक आनी ३) स्नायू अशेम जरी तीन विभाग कल्पिल्ले आसले, तरी जें कितलेतरी रोगांमदी पक्षाघात हें लक्षण आसता, ताच्या निदानाखातीर ही विभागणी उपेगाची थरल्या. अध:स्थ प्रेरक तंत्रिका-कोशिका-एककाचेर ऊर्ध्वस्थ प्रेरक तंत्रिका एककाचो, तशेंच स्तूप मार्गावयल्या तंत्रिका मार्गाचो प्रभाव पडत आसात. ताकालागून स्तूप मार्गावयल्या तंत्रिका मार्गाची विकृतताय जरी प्रत्यक्षरित्या पक्षाघाताक कारणीभूत थरना आसली तरी कांय प्रमाणान स्नूय दुबळे (अशक्त) जावपाक कारण थरतात. दरेक हालचाल जे खाशेल्या नाजूक आनी चुकीविणें कामांची मेळून जाल्ली आसता ताचेर मात वायट परिणाम जाता. हो वायट परिणाम अपसामान्य स्नायुंवयलो ताण वा कुडीची स्थिती, असंगतताय आनी कापरो हाचेवयल्यान दिसून येता.
रचनेचे नदरेन कुडीचे दोनूय वटांच्या सारक्या स्नायूंक तंत्रिकाची पुरवण करपी रस्तेच सामके सारकेच आसतात. दाव्या प्रमस्तिष्क गोलार्धांतल्या प्रेरक क्षेत्रासावन येवपी तंत्रिका तूंत सकयल येतना लांब मज्जेमदीं उजवे वटेन आनी उज्या गोलार्धांतलो तंतू तेच सुवातेर दावेवटेन वतना एकमेकांक हुंपतात. हाकाच ‘प्रेरक व्यत्यास‘ वा स्तूप मार्ग व्यत्यास‘ अशें म्हण्टात. कामय आडवाद सोडल्यार अध:स्थ प्रेरक तंत्रिका-कोशिश-एकक जे वटे आसतात, तेच वटेनच्या स्नायूंक पुराण करतात. ऊर्ध्वस्थ प्रेरक-तंत्रिका-कोशिश-एकक मात वयर उल्लेख केल्ल्या व्यत्यासाकलागून मेरूरज्जूंतल्या उरफाटे वटेनच्या अग्रशृंग प्रेरक कोशिकांकडे संबंदीत जातात. म्हणून व्यत्यासाच्या वयल्या वाठारांतले विकृतताये विरूध्द वटेनचो पक्षाधात निर्माण जाता. मस्तिष्क स्तंभांतले कामय प्रेरक मस्तिष्क तंत्रिका केंद्राक दोनूय स्तूप मार्गांतले तूंत संबंदीत थरतात आनी हाकालागून चगळप, उलोवप आनी गिळप हीं महत्वाचीं कार्या करपी स्नायूंची पुरवन व्दिपार्श्र्विक (दोनूय वटांनी जावपी) आसता. मस्तिष्क तंत्रिकांचे विकृततायेक लागून जावपी कामय पक्षाघातांची म्हयती ‘तंत्रिका तंत्र‘ हें नोंदीत दिल्या.
मस्तिष्क बाह्मकांत सुरू जावपी स्तूपमार्गातले तंतू नीट मेरूरज्जूच्या सकयल्या तोंकामेरेन पावतात. तांची लांबाय बरीच आसता. ही तांची असादारण लांबाय तांकां बरेच खेपो विकृततायस्थान जावपाक कारण थरता. स्तूपमार्गचे विकृततायेक लागून जावपी पक्षाघात मूळ विकृतताये सुवातेर आदारून आसता. देखीक – प्रमस्तिष्क भागाची विकृताय दावे वटे आसल्यार ‘उजवो अर्धांगघात‘ वा ‘ लकवो (उजवो हात, उजवें धड, उजवो पांय आनी चे-याचे उजवे वटेनचो पक्षाघात) जाता. तरीय चगळप, उलोवप वा गिळप हीं मुखेल कामां वेवस्थित उरतात. दोनूय स्तूप मार्गांक विकृतताय जाल्यार (चडकरून लंबमज्जेच्या वयले पातळेर)व्दिपार्श्र्विक अर्धागघात जाता. तेभायर वयल्या क्रियांनीय इबाड घडटा.
दोनूय स्तूप मार्गातले तूंत प्रमस्तिष्क गोलार्धातल्यान सकयल यरतना एकमेकांसावन कामय अंतराचेर आसतात, पूण जेन्ना ते मस्तिष्क स्तंभ नी मेरूरज्जू वाठारांत येतात, तेन्ना हें अंतर कमी जावन ते बरेच लागीं येतात. हाकालागून मेरूरज्जूंचो वयलो भाग वा मस्तिष्क स्तंभाच्यो विकृततायो दोनूय स्तूप मार्गांचेर परिणाम करून ‘चतरांगघात जाता. मेरूरज्जूचो ग्रैव (मानेसारको) भाग सोडून ताचेसकयल्या भागांतल्यो विकृततायो ‘अधरांगघात‘ (दोनूय पाय लागनाशे जावप) निर्मितात.
पक्षाघाताचो विस्तार आनी प्रसारक्षेत्र हाचेवयल्यान विकृतताय स्थानाचो अदमास करपाक जसो आदार जाता, तशीच हेर कांय लक्षणांय मदत करतात. देखीक – जेन्ना विकृतताय उर्ध्वस्त वाठारांत आसता, तन्ना संबंदीत स्नायूंचो ताण वाडिल्ल्याचें आनी ताका लागून स्नायूंक कडकसाण येवन कंडरा-प्रतिक्षेपी क्रिया वाडिल्ल्याचें दिसून येता. हाचे उरफाटें विकृतताय सुवात अध:स्थ वाठारांत आसत तर स्नायूंवयलो ताण कमी जावन कंडरा-प्रतिक्षेपी क्रिया कमी प्रमाणांत वा अजिबात दिसना आनी स्नायू सैल पडटात. ह्या दोनूय तरांच्या पक्षाघातांक अनुक्रमान ‘स्नायु-ताठरताययुक्त पक्षाघात‘ आनी ‘शिक्षिल पक्षाघात‘ अशें म्हण्टात. हाचेभायर सैल पक्षाघातांत (१) स्नायूंची वायट पुश्टी वा अपक्षय आनी (२) उत्स्फूर्तपणान स्नायू कमि जावप (स्नायूंमदल्या ल्हानश्या स्नायुतंतूनी चुडयेंतल्यान आपसुक संकोच उत्पन्न करप) हीं लक्षणांय दिसून येतात. ऊर्ध्वस्थ वाठार आनी अध:स्थ वाठार हांच्या विकृततायेंतलो आनीक एक म्हत्वाचो फरक असो आसा. मुखेल तंत्रिका कोशिका अविकल आसल्यार अध:स्थ प्रेरक तंत्रिक वाठाराचे तंत्रिका तंतू पुनर्जननान पयली सारके जांवक शकतात. केंद्रीय तंत्रिका तंत्राभायले सगळ्या तरांचे तंत्रिका तंतू मागीर ते प्रेरक आसू वा संवेदी आसूं, ते पुनर्जननक्षम आसतात. फक्त तांची उगमसुवात आशिल्ली तंत्रिका कोशिक जशाक तशी प्राकृत (सामान्य) अवस्थेंत सूक जाय, ऊर्ध्वस्थ वाठारांत अशी क्षमताय नाशिल्लयान ताच्या विकारांत जाल्लो पक्षाघात अपरावर्त्य म्हळ्यार सासणाचो जावन सता. कोश्टकामत ह्या दोन पक्षाघातांतलो फरक दाखयला.
पक्षाघात हें लक्षण आशिल्ल्यो विकृततायो : हे विकृततायेचे दोन मुखेल वर्ग केल्यात. १) तंत्रिका ऊतकात (सारकी रचना आनी कामय आशिल्या कोशिकांच्या चोम्यांत) वा स्नायू ऊतकात रचनात्मक बदल घडोवपी विकृततायो. २) तंत्रिका स्नायू कार्यांत चयापचात्मक (कुडीन सारके जायत रावपी रासायनिक भौतिक घडणुकांक संबदीत). इबाड करपी विकृततायो –
उर्ध्वस्थ प्रेरक तंत्रिका-कोशिका-एकक समबंदीत विकृततायो अध:स्थ प्रेरक तंत्रिका-कोशिका एकक संबंदीत विकृततायो • स्नायू गटांचेर परिणाम जाता. ताकालागून पुराय कामांचेर परिणाम पडटा. • एकएकटया स्वतंत्र स्नायूचेर परिणाम जाता वा स्नायू चोम्याचेर परिणाम जाता. • स्नायंचो अपकर्ष (-हास) वा अपक्षय मात्सो वा मात लेगीत नासता. • अपकर्ष वा अपक्षय हें मुखेल मक्षण आसता. सगळ्या विकृत स्नायूंमदल्या ७०% ते ८०% स्नायूंचेर वायट परिणाम जाता • स्नायू कडक जावप मुखेल लक्षण आसता. • स्नायू मोंव जातात म्हळ्यार सैल पडटात. • कंडरा-प्रतिक्षेप वाडटा. • कंडरा-प्रतिक्षेप कमी वा ना जाता. • उत्स्फूर्त स्नायु-संकोच नासता. • उत्स्फूर्त स्नायु-संकोच कमी जाल्ले दिसर्न येतात.
