आशिल्लीं. राज्जिलाचे वंशज आपलें कूळ रघुकुलांतल्या लक्ष्मणापासून उत्पन्न जालें, अशें मानतालें. लक्ष्मण वनवासांत रामाचो प्रतिहार (द्वारपाल) आशिल्लो. देखून ह्या फाट्यांक प्रतिहार (वा गुर्जर प्रतिहार) अशें नांव पडलें. दद्दाचे वंशज आपलो संबंद कर्णाकडे जाडटाले.
प्रतिहार घराण्याचे दोन फांटे आशिल्लें- एक मांडव्यपुरासावन राज्य करपी व्हडलोसो नामनेचो न्हय. दुसरो, जावालिपूर (भिल्लमाला लागसारचें जालोर) हांगासावन राज्य करीत आशिल्लो, तो साम्राज्य पदामेरेन उदरगतीक पावलो. हातूंतलो पयलो प्रसिध्द पुरुस पयलो नागबट्ट. हाच्या काळांत एरबांनी सिंध प्रदेश जिखून उदेंतेकडेन धडक मारपाक सुरवात केल्ली. पूण नागभट्टान तांका हारोनव उत्तर भारताची तांचे पासून राखण केली. हो ताचो मोलादीक वावर. उपरांत ताणें भोंवतणचो वाठार जिखून आपल्या राज्याचो विस्तार केलो. ताचो नातू वत्सराज हाणें उत्तर भारताचो बरोच वांठार जिखून अस्तंत बंगालचो बळिश्ट पालराजा धर्मपाल हाचेरुय हार घाली. मजगतीं दक्षिणेचो राश्ट्रकूट राजा ध्रु हाणें उत्तर आबरतांत घुरी घालून वत्सराजाक राजपुतान्याच्या रेंवटांत धांवडायलो आनी उपरांत धर्मपालाकय दुआबांत हारयलो.
ध्रुव दक्षिणेंत परत वतचकच धर्मपालान कानोजाचेर घुरी घालून थंय आपलो हस्तक चक्रायुध्द हाका बसयलो. पूण वत्सराजाचो पूत दुसरो नागभट्ट हाणें ताका सत्ताभ्रश्ट केलो. तेन्ना ताका धर्मपालाकडेन मोंघीरा लागसार खडेगांठ झूज दिंवचे पडलें. तातूंत नागभट्टाचें जैत जालें. राज्यविस्तार करपाचे धर्मपालाचे यत्न चालूच आशिल्लें. इतले मजगतीं, ध्रुवाचो पूत राश्ट्रकूट राजा तिसरो गोविंद हाणें उत्तर भारतांत घुरी घालून ताचेर हार घाली आनी हिमालयच्या मुळामेरेन चाल केली. तेन्ना धर्मपाल ताका शरण आयलो. गोविंद परत वतकच प्रतिहार आनी पाल हांचे परत हांचें परत झूज जालें. दर्मपालान चडसो वाठार जिखून घेतिल्लो. ताच्यो पूत देवपाल होय एक बरो झुजारी आशिल्ल्यान ताणें गुर्जरांचेरुय हार घाली.
देवपालाउपरांत पाल राज्यांचे बगळें उणें जायत गेलें. दुसऱ्या नागभट्टाचो नातू पयलो भोज हाणें ताचो फायदो घेवन आपले साम्राज्य वाडयलें. ताणें कनौज जिखून थंय आपली राजधानी व्हेलीं. ताणें उदेंतेक शरयूपार (गोरखपूर), दक्षिणेक माळवा आनी काठेवाड, उत्तरेक पंजाब आनी उत्तर प्रदेशांत हे वाठार जिखून आपले सत्तेचो विस्तार केलो. तामें सिंधाचेर धुरी घालून मुलतानाकूय रेवाडो घालो. पूण अरबांनी थंयची सूर्याची मूर्ती नश्ट करपाची भिरांत घालिनाफुडें थंयच्या लोकांचे सांगणेवयल्यान तो शार घेनासतनाच परत घुंवलो. मुसलमनांवयले आनी 'आदिवराह' छापाचीं रुप्याचीं नाणींय पाडलीं.
भोजाउपरांत ताचो पूत महेन्द्रपाल हाणें बंगालचो कांय भाग जिखून आपलें साम्राज्य आनिकूय वाडयलें, पूण ताचो पूत महीपाल हाच्या काळांत ताचो शेक उणो जायत रावलो. इ.स.९१५ च्या सुमाराक राश्ट्रकूट राजा तिसरो इंद्र हाणें कनौजाचेर घुरी घालून तें नश्ट केलें. तेन्ना महिपालाक आपलो सामंत चंदेल्ल हर्ष हाच्या आलाशिऱ्याक वचचें पडलें. हे हारीक लागून प्रतिहारांची प्रतिश्ठा उणी जावन तांचे सामंत स्वतंत्र जावंक लागले. राश्ट्रकूटानीं तांच्या राज्यांतले कालंजर आनी चित्रकूट (चित्तोड) हे दोन किल्ले आपल्या ताब्यांत दवरिल्लें. महीपाला उपरांत गादयेर आयिल्ल्या ताच्या भुरग्यांचे मुस्तींत प्रतिहारांचो शेक आनीकूय दुबळो जालो. निमाणचो प्रतिहार राजा हो महमूंद गझनीचे कनौजावयले घुरये वेळार कनौज सोडून उदेंतेक सुमार ५० किमी. अंतराचेर आशिल्ल्या गांवांत पळून गेलो . ताच्या ह्या भिवकुरेपणाची तिडक मारिल्ल्यान चंदल्लाचो राजा विद्याधर आनी ताचो सामंत कच्छवाह अर्जून हाणें ताचेर हार घालून ताका जितोच मारलो. हाचें नांव प्रयागा लागसार मेळिल्ल्या एका तांब्यापट्या वयल्यान समजलां. पूण ताचे राज्य लागसारच्या वाठारापुरतेंच मर्यादीत आशिल्लें. ह्या वंशांत यशपाल नांवाचो आनीक एक पुरुस जावन गेलो अशें म्हणटात.
प्रतिहारांच्या राज्यांत धर्म, विद्या आनी कला हांची उदरगत जाली. प्रतिहार राजा शिव, विष्णु, आदित्य आनी भगवती अशा वेगवेगळ्या देवतांचे उपासक आशिल्लें. ताणीं विध्वंसक मुसलमानां सावन आपल्या देशांची आनी धर्माची राखण केली. सिंधाकडल्यान मुसलमानांचे आक्रमण जावंचें न्हय म्हूणून ताणीं आपल्या राज्याचे आस्तंत देगेर सात ते णव लाक सैन्य दवरिल्लें. तांच्या काळांत कनैजाचें वैभव वाडलें. थंयच्या बायलांचो भेस संबंद भारतांत आदर्श असो आशिल्लो, अशें राजशेखराच्या 'काव्यमीमांसा'ह्या ग्रंथात म्हळां. प्रतिहारांनी कितलीशींच देवळां बांदलीं. ताणीं विध्दवान लोकांक आलाशिरो दिलो. राजशेखराची 'बाल-रामायण' आनी 'बालभारत' ही संस्कृत नाटकां कनौजकूच पयली माचयेर आयलीं. धर्म, संस्कृताय, विद्या आनी कला हांचो उदारपणान पुरस्कार करपी अशी प्रतिहसरांची नामना अजूनूय तिगून आसा.
-कों.वि.सं.मं.
प्रत्यंगिरा : एक तंत्रीक देवता. प्रत्यंगिरास्तोत्रांत तिचें मूर्तीध्यान वर्णीलां तें अशें-
शवोपरि समसीनां रक्ताम्बरतनुच्छदाम्।
सर्वाभरणसंयुक्तां गुञ्जाहारविभूषिताम्।।
षोडाशाब्दां च युवतीं पीनोन्नतपयोधराम्।
कपालकर्तुकाहस्तां परमानन्दरुपीणीम्।।
वामदक्षिणयोगेन ध्यायेन्मन्त्रविदुत्तमाम्।
अर्थ- मड्याचेर बशिल्ली, तांबडे वस्त्र न्हेशिल्ली, सगळ्या वस्त्रालंकारांनी भरिल्ली, विभूशित, सोळा वर्सांची तरणाटी, भरगच्च थानां आशिल्लीं, कपाल आनी कातर धारण केल्ले, परमानंदरुप आनी बरे अशें प्रत्यंगिरीचें मंत्र वेत्त्यान नामाचार आनी दक्षिणाचार ह्या दोगांयचे वतीन ध्यान करचें.
प्रत्यंगिरीचें एक वेगळें ध्यान आसा. तातूंत ती कमलाचेर उबी आसून तिका चार हाता आसात. तिच्या हातांत डमरु, अंकुश, दोर आनी कपाल आसून ती जायत्या अलंकारांनी आनी वस्त्रांनी भरिल्ली आसा. तिच्या माथ्याचेर व्हड मुकूट आसा. तिका भरगच्च थानां आसात. तिचें तोंड कराल आसा.
मं६ महोदधींत, प्रत्यंगिरेचे वेगवेगळ्या उद्देशांखातीर वेगवेगळे मंत्र सांगल्यात.
कों.वि.सं.मं.
प्रथिनां : प्रथीन म्हळ्यार इंग्लीशींतलो 'प्रोटीन' (protein) , जो 'प्रोटीओज' ह्या ग्रसी शब्दावयल्यान घेतला आनी ताचो अर्थ जीवनक्रियेखातीर (Life process) लागपी मूळ पदार्थ असो जाता. प्रथिनां
