रोगाचे प्रकार जावंक शकतात. तेचपरी कातीर आपसेस जावपाची शक्यताय आसता.
भागवत पुराणांत, घरांत हुंदीर मरुन पडूंक लागल्यार घर सोडचें अशें बरयलां. हाचेवेल्यान प्लेगाची धाम त्या वेळार आशिल्ली अशें दिसता. संवसारीक इतिहासांत प्लेगाच्या रोगान कोट्यांनी लोकांचो बळी घेतले हाचो उल्लेख मेळटा. प्लेगाच्या धामीचो उल्लेख बायबलांत (पोरण्या करारांतल्या) बूक ऑफ सॅम्यूएल हांच्या पयल्या आनी सव्या प्रकरणांत मेळटा. इ.स. आदी दुसऱ्या वा तिसऱ्या शतमानांत सुश्रृत ह्या आयुर्वेदाचारयाक प्लेग आनी हुंदीर हांचो संबंद आसा हाची खबर आशिल्ली. इ.स. 100च्या सुमाराक इजिप्त, लिबिया आनी सिरीया ह्या देशांनी प्लेगाची धाम आशिल्ली. पयली रोमी सम्राट जस्टिनीयन हाचे राजवटींत (542 वर्सा) ही धाम पातळिल्ली. 1347 ते 1350 ह्या काळांत ही साथ सगळ्या युरोपांत पातळिल्लीं. हो रोग जाल्ल्या मनशाचे कातीचेर काळसर खतां पडटात देखून त्या काळांत रोगाक काळें मरण () म्हणून वळखतालें.
1815त ही धाम भारतांतल्या गुजरात, काठेवाड आनी कच्छ वाठारांत पातळिल्ली. 1836त राजपुतान्यांतल्या पाली ह्या गांवांत ह्या रोगाचे खूबशे बळी पडले. आनी थंयसावन तो अजमेर आनी मारवाडांतय पावलो. 1849च्या सुमाराक ती दक्षिण भारतांत पातळिल्ली. 1894 वर्सा चीन देशांत प्लेगाची व्हड धान आयली आनी हॉंगकॉंगच्या बंदरांतल्यान ती मुंबय आनी कलकत्ता ह्या बंदरांनी पावली आनी 1899 ते 1917 ह्या काळांत ती भारतभर पातळून ते धामींत लाखांनी लोकांक मरण आयलें.ट
हो रोग कसो जाता आनी ताचेर उपाय कितें हाची म्हायती पयलीं मेळनाजाली. तेन्ना 1347त बेर्नाबॉ विसकोटीं हाणें मिलनाच्या ड्यूकान प्लेगाच्या रोग्याक चवदा दीस विलग्नवासांत (quarantine) दवरचें म्हणून हुकूमनामो काडलो. मागीर हें कालमान ल्हव - ल्हव वाडोवन चाळीस दिसांचेर हाडलें. 1894 वर्सा अॅलेक्झांडर येरसीन आनी शीबासाबुरो कितासाटा हाणीं वेगवेगळ्या जाग्याचेर संशोधन करुन ह्या रोगाच्या जंतूचो सोद लायल. 1898 वर्सा हुंदराच्यो हुलको आनी प्लेग हांचो संबंद आशिल्ल्याचो दुबाव फ्रॅंच डॉ. पावल सिमोइ हाणें दाखयलो. पूण दुसऱ्या इंडीयन प्लेग कमिशनान 1908 वर्सा प्लेग हो हुंदराच्या आंगार आशिल्ल्या आनी प्लेगाच्या जंतूंची बादा जाल्ल्या शोनोप्शील केवपीस (Xenopsyll cheopis) ह्या हुलकांवरवीं जाता हें सिध्द केलं. बाकीच्या जातींच्यो हुलको जरी प्लेग पातळावपाक शकतात तरी भारतांत शेनोप्शीला केवपुस हीच चड जापसालदार आसा. तेभायर शेनोप्शीला आस्तिया (astia) हीय हुलूक प्लेगाच्या जिवांचो प्रसार करुंक शकता.
-डॉ. पुर्णनंद अवदी
प्वेर्त रिको : 'कॉमनवॅल्थ ऑफ प्वेर्त रिको'. कॅरिबीयी दर्यांतलो अमेरिकेच्या जोड संस्थानाचो एक स्वतंत्र प्रदेश. वॅस्ट इंडीस द्वीपसमुहांतल्या ह्या प्रदेशांत प्वेर्त रिको ह्या मुखेल जुंव्यासयत हेर तीन ल्हान जुंव्यांचो आस्पाव जाता. हाचे उत्तरेक अटलांटीक म्हासागर, दक्षिणेक कॅरिबियी दर्या, अस्तंतेक डोमिनीकन प्रजासत्ताक आनी हैती आनी उदेंतेक व्हर्जीन जुंवे आसात. क्रॅब जुंवो, कूलेब्रा आनी मोना हे तीन जुंवे मेळून प्वेर्त रिकोचें वट्ट क्षेत्रफळ 8,897 चौ.किमी. आसा. सॅन वॉन ही ह्या प्रदेशाची राजधानी.
भूंयरचणुकेंचे नदरेन प्वेर्त रिकोचो 75 % भूंयभाग व्हड व्हड पर्वतांनी आनी दोंगरांनी आटायलां. फकत दर्यादेगांतले प्रदेश आनी देगणांतले कांय भाग उथळ आसात. प्वेर्त रिकोंतल्यान उदेंत- अस्तंत गेल्ली पर्वतांची वळ प्वेर्त रिकोचे उत्तर आनी दक्षिण अशे दोन फांटे करता. ह्या प्रदेशाच्या उदेंत भगांतलो एल् यूग्के हो पर्वत प्रसीध्द आसून माउंट पूतां हें तातबंतले सगळ्यांत उंचेले तेमूक. लॉईसा, बायामोना, आरेसीबा आनी ला प्लाता हांगाच्यो मुकेल न्हंयो आसात. तांचो लोट अटलांटीक म्हासागराक मेळटा. सुखदिणे हवामान हें हांगचे एक खाशेलेपण. उणे उंचायेच्या प्रदेशांनी उश्ण कटिबंधी आनी चड उंचायेच्या प्रदेशांनी उपोळा कटिबंधी अशें हवामान आसा. सबंद जुंव्यांक ईशान्येकडच्यान येवपी नेपारी वाऱ्याक लागून शितळसाण मेळटा. सादारणपणान जुलय म्हयन्यांत तापमान 27° सॅ. आसता. आनी जानेवारींत ते 24° सॅ. इतलें आसता. हांगा वर्सुकी पावस सुमार 155सेंमी आसता. ऑगस्ट तो ऑक्टोबर ह्या काळांत केन्नाकेन्नाय हरिकन मोडां जातात. ह्या जुंव्यांचेर केन्ना केन्ना भूंयकांप जातात. 1919त जाल्ल्या भूंयकांपाक लून अस्तंत प्वेर्त रिकोंतल्या कांय शरांचे खूब प्रमाणांत नुकसान जाल्लें. ह्या जुंव्यावयलीं मुळावीं रानां काबार जाल्लीं आसून आतां फकत माहोगनी, एबनी, लॉरेल, सॅटिनवुड माड आनी ताड ही वनस्पत उण्या प्रमाणांत सांपडटात. हांगा मोनजातीचेंय प्रमाण साप् उणें आसा.
इतिहासः 19 नोव्हेंबर 1493त कोलंबस हाणें जुंव्याचो सोद लायलो. 1508त पॉंसे द लेऑ हाणें लागीं आशिल्ल्या हिस्पॅनिओला जुंव्यावयल्या लोकांची राखण करचेखातीर हांगा वसणुकेची स्थापणूक केल्ली. प्वेर्त रिको जुंव्याक इंडियन लोक 'बेरिक्केन' ह्या नांवान वळखतालें. थळावो लोक आयजूय हेंत नांव वापरतात. कोलंबसान ह्या जुंव्याक 'सॅन वॉन बाडतीस्ता' अशें नांव दिल्लें. हांगा स्पेनी लोकांची वसणूक जाले उपरांत ह्या जुंव्याक 'सॅन वॉन बडिस्ता द प्वेर्त रिको' ह्या नांवान वळखुपाक लागलें. 'प्वेर्त रिको' म्हळ्यार गिरेस्त बंदर. मुखार ह्या जुंव्याक प्वेर्ता रिको आनी राजधानीच्या शाराक 'सॅन वॉन' अशें म्हणपाक लागलें.
प्वेर्त रिकोचेर स्पेनाचो तीन शेंकडे शेक चलतालो. (1598-1898). 1868 तले स्पेनी क्रांतीक लागून प्वेर्त रिकोंतूय उठाव जावन स्वतंत्र प्रजासत्ताकाची घोशणा केली. 1876 च्या स्पेनी संविधानावरवीं प्वेर्त रिकोक स्पेनाच्या संसदेंत प्रतिनिधीत्व मेळ्ळें. 1898त अमेरिका – स्पेन हांचेमदीं जाल्ल्या झुजांत स्पेनाचेर हार पडली. दोगांय मदी पॅरीस कबलात जावन, स्पेनाक प्वेर्त रिको, ग्वॉम आनी फिलीपीन्स हे प्रदेश अमेरिकेक मेळ्ळे. 1900ल्या फॉरेकर कायद्याक लागून ह्या जुंव्याचे मुलकी शासनाची स्थापणूक जाली. अमेरिकेक अध्यक्षान गव्हर्नरांची नेमणूक करुन उच्च विधानमंडळ, कार्यकारी मंडळ आनी न्यायलय हांची स्थापणूक केली. पूण प्वेर्त रिकोक अमेरिकेचे नागरिकत्व दिलेना. अमेरिकेच्या सर्वोच्च न्यायालयान प्वेर्त रिको हो अमेरिकेचो भाग न्हय, तो स्वायत्त न्हय आनी स्वतंत्रूय न्हय अशें थारायलें. प्वेर्त रिकोक ते मानवले ना. ताणीं कॉरेकर कायद्याक खूब विरोध केलो. 1917 तल्या जोन्स कायद्यावरवीं प्वेर्त रिकोक अमेरिकेचे नागरिकत्व मेळ्ळें.
'पॉप्युलर डेमॉक्रॅटिक पार्टी' ह्या पक्षान 1938त जाल्ल्या विधीमंडळाचे
