बाजीराव (दुसरो) : (जल्मः ७ जानेवारी १७७५, धार, मरणः १४ जानेवारी १८५१, ब्रह्मावर्त).
मराठी राज्याचो निमाणो पेशवो. रावबाजी आनी बाबसाहेब ह्या नांवान ताची इतिहासांत वळख आसा. रघुनाथरान आनी आनंदीबाई हांचो तो व्हडलो पूत. भुरगेंपणांत तो मस्तो आनी सभावान विचित्र आशिल्लो. सवाई माधवरावाक मरण येतकच नाना फडणीसान पेशव्याचे गादयेर हेर वारस बसोवपाचो यत्न केलो. पूण ताका तातूंत यश मेळळ्ळेंना. ताका बाजीरावाकच पेशवेपदार बसोवंचो पडलो. बाजीरावाचें आनी नाना फडणीसाचें केन्नाच पटलेंना. अखेर बाजीरावाक यश मेळळ्ळें आनी नाना फडणीस बंदखणींत गेलो. शिंदे आनी होळकर सुरवातीसावन ताचेर आपलें व्हडपण दाखयताले. तामचेपसून सुटका मेळूंक ताणें इंग्लिशांवांगडा अपमानास्पद करार केलो (डिसेंबर १८०२). ताणें तांची तैनाती फौजेची अट मान्य केली. तशेंच इंग्लिशांच्या परवान्याबगर ताका हेरांकडेन संबंद दवरूंक मनाय आशिल्ली.
बाजीरावान त्या वेळचो छत्रपती प्रतापसिंह हाचो अपमान करून ताका बंदखणींत घालो. हे परिस्थितीचो फयदो घेवन, छत्रपतीचो अपमान केल्ल्या आरोपाखाल एल्फिन्स्टन हाणें ताचे वांगडा झूज केलें ह्या श्टीच्या झुजांत (१८१८) ताका हार घेवंची पडली. फुडें इंग्लिशांनी ताका अटक करून ब्रह्मवथताक व्हरून दवरलो.
दुसरो बाजीराव व्हडलोसो झुजारी नाशिल्लो. सुरवातीसावन तो कारस्थानी आशिल्लो. पुण्यांत आसतना स आनी ब्रह्मवर्ताक आसतना पांच असो तो इकरा खेपे लग्नां जालो. ताका तीन चलयो आनी एक चलो आशिल्लो. – कों. वि. सं. मं.
बाजीराव (पयलो) : (जल्मः १८ ऑगस्ट १७०० मरणः २८ एप्रिल १७४०).
दुसरो पेशवो आनी एक व्हड सेनानी. बापायचें नांव बाळाजी विश्र्वनाथ आनी आवयचें नांव राधाबाय. ताचें मूळ नांव विसाजी. पूण बाजीराव बल्लाळ आनी पयलो बाजीराव ह्याच नांवान ताची इतिहासांत वळख आसा. पिरायेच्या तेराव्या वर्सा महादजी कृष्ण जोशी हाचे काशीबाय नांवाचे चलयेकडेन लग्न जालें (१७१३). ताका चार चले आशिल्ले. तातूंतल्या नानासाहेब आनी रघुनाथरावांची नामना आसा.
ल्हानपणासावनूच ताका बापायवांगडा गुरी घालपांत तशेंच शिकारेक वतना वांगडा राविल्ल्यान झुजाचें तेचपरी राजकारणाचें गिन्यान मेळिल्लें. १७१८ त बापायवांगडा सय्यद भावांच्या आदाराक दिल्लीक गेल्लेकडेन सैन्यांतलो एक पंगड ताच्या हाताखाल आशिल्लो. ताची हुशारकाय जाणून घेवन १७ एप्रिल १७२० ह्या दिसा छत्रपती शाहून ताका पेशवेपदाचीं वस्त्रां दिलीं. ह्याच वेळार मराठी राज्याक चारूय वटांनी दुस्मानांनी रेवाडो घाल्लो. १७२४ त दख्खनचो सुभेदार निजमुल्मुल्क हो दक्षिणेंत ठाण मांडून बशिल्लो. बाजीरावान सुरवेक ताका वाटेक लायलो तेचपरी ताचेकडल्यान दख्खनच्या चौथ सरदेशमुखीन मान्यताय मेळयली. तेभायर मोगलांकडेन आशिल्लीं मिरज, अहमदनगर सारकीं ठाणी आनी सिद्दी तशेंच पोर्तुगेज हांणी घेतिल्लो अस्तंतेकडलो वाठार ताणें सोडोवन घेतलो. ताचीं सुरवेचीं तीन – चार वर्सां खानदेश बागलाण – कर्नाटक आदी वाठारांनी घुरयो आनि शिकारेंत गेलीं.
१७२७ त कोल्हापूरच्या संभाजीकडेन एचार करून मराठी राज्यांत फूट घालपाचो निजाम यत्न करतालो. ताचो यत्न मोडून काडपाक बाजीरावान व्हड सैन्य घेवन निजामाच्या मुलखाचेर धाड घाली. ताणें खानदेश, बऱ्हाणपूर, सुरत आदी वाठारांत धुडगूस घालून ताच्यो नाळी निरूपयोगी केल्यो. निमाणें निजामान शरण येवन ६ मार्च १७२८ त मुंगी शेवगांवचो करार केलो. निजामाचेर जैत मेळयल्ल्यान शाहूच्या दरबारांत बाजीरावाचें म्हत्व वाडलें.
