मेळिल्ल्यान कला आनी साहित्याच्या मळार उदरगत जाली.वेपारूय खूब वाडलो.पूण इकराव्या शेंकड्यांत साम्राज्यांक परतून देंवती कळा लागली. 1071 त नॉर्मन लोकांनी दक्षिण इटली तर तुर्की लोकांनी आशिया मायनर प्रदेश हातासलो. बायझँटीन सम्राटांनी क्रिस्तांव लोकांच्या आदारान तुर्की लोकांक आशिया मायनर प्रदेशांतल्यान धांवडावन घालपाचे खूब यत्न केले. ते खातीर तांणी धर्मझुजांकय उलो मारलो. पूण सगळे यत्न अपेशी थारले. चवदाव्या शेंकड्यांत बायझँटीन साम्राज्या सकयल फकत कोन्स्टान्टीनोपल आनी कांय ग्रीक आशिल्ले. पूण 1953 तुर्की लोकांनी कोन्स्टान्टीनोपल नगर हातासले. बायझँन्टीनाच्या निमण्या सम्राटान राजधानी राखून दवरपाचे खूब यत्न केले.ताका झुजामळारूच मरण आयलें.1461 त तुर्कींनी टेबिझोन भागाचेर जैत मेळयल्या उपरांंत बायझँटीन साम्राज्याचो पुरायपमान अस्त जालो.
समाजजीण:समाजवैज्ञानिकांच्या मतान बायझँटीन समाज साबार आदीम मनशांची भरसण जावन तयार जाल्लो आसा.त्या तेंपार खुबशे आर्मेनीयन आनी स्लाव लोक एकांत वाठारांनी वेगळे रावताले.तांणी आपली खाशेली संस्कृती राखून दवरिल्ली. साम्राज्यांतले वट्ट लोकसंख्येंतले चडशे लोक गरीब शेतकामती आशिल्ले. कोन्स्टान्टीनोपल शारांत उंचेल्या वर्गांत आर्मोनियन, बल्गेरियन, ग्रीक, नॉर्मन आनी तुर्की लोकांचो आस्पाव आशिल्लो. गिरेस्त लोक फांतरी घरांनी रावताले. शेतकाऱ्यांचीं घरां मातयेचीं, तिजूल्यांचीं वा फळ्यांनी आसतालीं. दरबारांत वावूरपी लोक 'ट्युनिक' नांवाचे लोकरी कोट घालताले. गरीब लोक सादे लांब झगे तर उंचेल्या वर्गांतले लोक रस्मी लांब झगे घालताले. भाजी-पाव आनी चीज हो सादारण मनशाचो आहार आशिल्लो, पूण गिरेस्त लोक मांसाचे वेगवेगळे पदार्थ खाताले. भौशिक न्हाणयेघरांनी आनी खाशेल्या तळ्यांनी वेवस्था आशिल्ली.
ग्रीक ही साम्राज्यांतलीं अधिकृत भास आशिल्ली. साम्राज्यांतले चडशे लोक गांवगिऱ्या वाठारांनी रावताले. गंव, दाक आनी ऑलीव हीं थंयची मुखेल पिकावळ आशिल्ली. तशेंच बोकडां आनी मेंड्रां पोसप हो तांचो मुखेल वेवसाय आशिल्लो. रस्मी कपडे, मसालो, आनी हेर चैनिच्यो वस्तू ते चिनांतल्यान आयात करताले. कोन्स्टान्टिनोपल हें मुखेल वेपारी केंद्र आशिल्ले.
साम्राज्याचें म्हत्व: चडशा बायझँटीन सम्राटांनी प्रतिरोम करच्या हावेसाक साम्राज्यांत रोमन कला, साहित्य आनी रोमन संस्कृतीचो पुर्नजल्म केलो. बायझँटीन साम्राज्य उदयाक आयिल्ल्यान चडसो युरोप खंड, हेडगी टोळ्यांसावन तशेंच तुर्की आनी अरब लोकांच्या आक्रमणांसावन मुक्त उरलो. ग्रेट रोमन साम्राज्याचो अंत जालेउपरांत बायझँटीन साम्राज्याच्या पालवान ग्रीक साहित्य, तत्वगिन्यान, संस्कृती, चालीरीती तेच प्रमाण रोमन राजवेवस्था, कायदे, किरिस्तांव धर्म तिगून उरलो.
-कों. वि. सं. मं.
बायबल: किरिस्तांव आनी ज्यू लोकांचो धर्मग्रंथ.'बिब्लिया' ह्या ग्रीक उतरापसून तयार जाल्ल्या 'बायबल' ह्या उतराचो अर्थ 'पुस्तकां' असो आसा. उपरांत हें उतर लॅटीन आनी हेर भाशांनी आयलें. बायबल हें देव आनी ताचे लोक हांचेभितर जाल्ल्या कराराचें वृत अशें मानतात.हो करार इजिप्तांतल्या सिनाई पर्वताचेर इ.स. पयलीं 12 व्या शेंकड्यांत पुराय जालो. देखुनूच तें, 'पवित्र बायबल' (Holy Bible) ह्या नांवान पाचारतातय. ह्या ग्रंथाचे दोन विभाग आसात. पयल्या भागाक पोरनो करार आनी नव्या भागाक नवो करार अशें म्हणटात. पोरन्या करारांत 39 आनी नव्या करारांत 27 मेळून 66 ल्हान-व्हड पुस्तकांचो हो एक झेलो.हीं सगळीं पुस्तकां एकाच काळांत बरयल्लीं नासून, खूब पयलीं काळासावन ईश्र्वरभक्तांक जाल्ले प्रेरणेन हीं ल्हव ल्हव निर्माण जाल्यांत. सनापयलीं 1400 ते इ.स. 100 हो बायबलाचो रचनाकाळ मानतात. हो ग्रंथ ईश्र्वरी प्रेरणेन निर्माण जाल्लो आसलो. तरी तो ईश्र्वरनिर्मीत न्हय. तातूंतलीं पुस्तकां विंगड विंगड लोकांनी आपापल्या विचारांक अणसरून आपापले शैलीन रचल्यांत. बायबलांत ईश्र्वराचें प्रकटीकरण आशिल्ल्यान तें पवित्र मानलां. ह्या प्रकटीकरणाविशींचीं पुस्तकां बायबलांत आस्पावल्यांत. ह्या पुस्तकांक बाबयबलांचो मूलस्त्रोत म्हणुनूय मानतात.हिब्रू आनी कांय प्रमाणांत अॅरेमायक आनी ग्रीक ह्यो बायबलाच्यो भाशा आशिल्ल्यो. ह्यो भाशा पवित्र मानताले तशेंच लॅटीन, सिरिअॅक, कॉप्टिक, स्लाव्हिक ह्यो किरिस्तांव उपासनेंत वापरपी भासो लेगीत पवित्र मानताले. सुरवेक सावन बायबलाचे अणकार लोकांचे बोली भाशेंतल्यान केल्यात. किरस्तांव लोकांच्यो भाशा आनी वाक्यप्रचारांचो लेगीत बायबलाचो खोलायेन परिणाम जाला. बायबलाचो संदेश हो एका विशिश्ट काळांत, कांय विशिश्ट लोकांक, विशिश्ट संस्कृतायेच्या संदर्भांत दिल्लो दैवी संदेश अशें मानतात. किरिस्तांव समजुतीप्रमाण साक्षात्कारान, स्वयंसिध्दपणान, आत्मशुध्दीन आनी जाणविकायेन सिध्द जावपी साक्षात्काराक लेगीत प्रकटीकरण मानिनात. बायबलांत आस्पाव जाल्लीं पुस्तकां बरयतना जाल्ले दैवी प्रेरणेनूच किरिस्तांव प्रकटीकरणाच्या बिनचूकपणाचें रहस्य आसा हें एका वाचनावयल्यान कळटा तें अशें- 'बायबलाचो संदेश मनशांचे इत्सेन केन्नाच प्राप्त जावंक ना, जाल्यार पवित्र आतम्यान प्रेरीत जाल्ल्या मनशांनी देवाकडल्यान आयिल्लो संदेशच सांगला. हें पवित्र बायबल बरोवपी प्रेरक शक्ती म्हणून देवाकूय ह्या
