केल्ल्यान तिका जायत्या समाजीक विरोधांक तोंड दिवचें पडलें. तिचेर खटलेय भरिल्ले. १८८५ त ती ‘फेबिअन सोसायटीची’ वांगडी जाली. जॉर्ज बर्नार्ड शॉ आनी हेर समाजवादी विचारवंतांच्या सांगातान तिणें समाजवादाचो प्रचार केलो. लंडनांत पयलें ट्रेड युनियन स्थापन करपाक तिचोच हातभार लागिल्लो. १८८८ त तिणें फस्कांच्या कारखान्यांत वावर करपी ७०० चलयांचो संप घडोवन हाडलो आनी कामगारांचें बळगें दाखोवन दिलें. बरप आनी उलोवपां हांचेवरवीं तिणें समाजसुदारणेखातीर खूब वावर केलो.
१८८९ त थिऑसॉफिकल सोसायटीची संस्थापिका मॅडम हॅलेना ब्लाव्हेट्स्की (१८३१-९१) हिच्या दोन खंडांनी उजवाडाक आयिल्ल्या ‘द सीक्रेट डॉक्ट्रिन’ ह्या ग्रंथाचो तिचेर प्रभाव पडलो. ती ब्लाव्हेटस्की हिची शिश्या जाली. १८९१ त ती मरतकच ॲनी बेझंट हे सोसायटीची वांगडी जाली. फुडें १९०७ त कर्नल ऑलकटच्या मरणाउपरांत थिऑसॉफिकल सोसायटीची अध्यक्षा म्हणून प्रचंड भोवमतान तिची निवड जाली. पिरायेचे अखेरमेरेन तीच अध्यक्षा आशिल्ली.
१८९३ वर्सा ॲनी बेझंट भारतांत आयली. तिणें भारतांत हिंदू धर्म आनी संस्कृतायेचो खोलायेन अभ्यास केलो. आपूण पयल्या जल्मांत हिंदू आशिल्ली आनी ह्या जल्मांत, जल्मान न्हय पूण श्रध्देन तरी हिंदू आसा, अशें ती मानताली. तिणें भारतभर भोंवडी करून रामायण, महाभारत, उपनिषद आदींचेर जायतीं व्याख्यानां दिलीं. गीतेचो इंग्लीश अणकार केलो (१९०५). भारतीयांनी आपली पुर्विल्ली परंपरा विसरची न्हय, म्हणून तिणें भारताच्या पुर्विल्ल्या दायजाचें चित्र लोकांमुखार उबें केलें.
१८९८ वर्सा तिणें बनारसांत सँट्रल हिंदू कॉलेज सुरू केली आनी सरकारी अनुदान घेना आसतना तें चलयली. ताच्याच आदाराचेर फुडें बनारस हिंदू विश्र्वविद्यालयाची स्थापना जाली. ह्या विश्र्वविद्यालयान तिका मानादीक डी. लिट दिवन तिचो भोवमान केलो. १९१७ त तिणें ‘ Indian Boys Scout Association’ ची स्थापना केली. तेभायर १९१५ त मदनपल्लीक नॅशनल कॉलेज, राष्ट्रीय शिक्षणाक चालना दिवपाखातीर १९१७ त एक संस्था आनी १९१८ त अड्यारांत (चेन्नई) ‘नॅशनल युनिव्हर्सिटी’ची स्थापना केली. १९१७ त तिणें विमॅन्स इंडियन असोसिएशनाची स्थापना केली.
राजकीय उदरगतीबगर भारताची उदरगत जावप शक्य ना हें वळखून ॲनी बेझंट राजकारणांत आयली. १९१४ त तिणें चेन्नईंत ‘कॉमनवील’ आनी ‘न्यू इंडिया’ हीं दोन नेमाळीं सुरू केलीं. १९१६ त तिणें होम रूल लिगाची स्थापना केली. पयलें म्हाझूज सुरू जातकच ब्रिटिशांची अडचण तीच भारतीयांची संद अशें तिणें घोशीत केलें. १५ जून १९१७ दिसा चेन्नई सरकारान तिका उटकमंडांत तीन म्हयने स्थानबध्द केली. १९१७ वर्सा भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसीच्या कलकत्याच्या अधिवेशनाचें अध्यक्षपद तिका फावो जालें. तिणें जहाल आनी मवाळ पक्षांक एकठांय हाडपाचो यत्न केलो. पूण फुडें काँग्रेसीचें फुडारपण महात्मा गांधीकडेन गेलें. ताच्यो असहकारिता आनी रासवळ सत्याग्रह ह्यो चळवळी तिका मान्य नाशिल्ल्यान तिचें गांधीजीकडेन पटलेंना. तिका भारताखातीर स्वातंत्र्य जाय आसलेआं तरी भारतान कॉमनवेल्थांत रावचें अशें तिका दिसतालें.
वक्तृत्व, पांडित्य, असामान्य स्मरणशक्ती, जल्मान ब्रिटीश आसून लेगीत भारताविशींचें आपलेपण, समाजाचे उदरगतीची तळमळ ह्या गुणांक लागून तिचें व्यक्तिमत्व अश्टतासांचें जाल्लें. देखुनूच ती ज्या ज्या मळार गेली त्या त्या मळार तिका फुडारपण मेळ्ळें.
- कों. वि. सं. मं.
बेटे, हान्स आल्ब्रेख्ट:
(जल्म: २ जुलय १९०६, स्ट्रासब्रुर्ग – जर्मनी).
नामनेचो अमेरिकन भौतिकशास्त्रज्ञ. ताचें शिक्षण फ्रँकफुर्ट आनी म्युनिकांतल्या विद्यापिठांनी जालें. १९२८ त ताणें डॉक्टरेट मेळयली. १९२८-३३ ह्या काळांत ताणें फ्रँकफुर्ट, स्टुटगार्ट, म्युनिक आनी ट्युबिंगेनांतल्या विद्यापिठांनी शिकयलें. ऑक्टोबर १९३३ तो इंग्लंडाक गेलो आनी फुडलीं दोन वर्सां मँचेस्टर आनी ब्रिस्टलांतल्या विद्यापिठांनी ताणें शिकयलें. फेब्रुवारी १९३५ त अमेरिकेंतल्या कॉर्नेल विद्यापिठांत सहाय्यक प्राध्यापक म्हणून ताची नेमणूक जाली. १९३७ त ताका प्राध्यापकपद मेळ्ळें आनी तेउपरांत तो थंयच रावलो. दुसर्या म्हाझूज काळांत ताणें मॅसॅस्युसॅट्स इन्सिट्यूट ऑफ टॅक्नोलॉजीच्या रेडिएशन लॅबोरेटरींत सूक्ष्मतरंग रडाराविशीं काम केलें, तशेंच लॉस ॲलॅमॉसांतल्या पयल्या अणुबाँब प्रकल्पांत सैध्दांतिक भौतिक विभागाचो संचालक म्हणून वांटो घेतलो. ह्या प्रकल्पांत ताचेकडेन यशस्वी अणुस्फोटाखातीर गरज आशिल्ली युरेनियमाची वा प्लुटोनियमाची राशी आनी अशा अणुस्फोटांतल्यान निर्माण जावपी वट्ट उर्जा निर्धारीत करप हीं कामां सोंपयल्लीं. ह्याच काळांत ताणें आघात तरंगांच्या सिध्दांताविशीं संशोधन केलें आनी हो अणभव ताका अणुबाँबावयल्या आनी उपरांत अण्वस्त्रांच्या परिणामांविशींच्या कामांत उपेगी थारलो.
बेटे हाचें मुखेल कार्य अणुकेंद्रीय सिध्दांताविशीं आसा. आर. ए. पिअर्ल्स हाचेवांगडा ताणें १९३४ त ड्यूटेरॉनाविशींचो सिध्दांत विकसीत केलो आनी फुडें १९४९त ताचो विस्तार केलो. १९३५-३८ ह्या काळांत अणुक्रेंद्रीय विक्रियांचो अभ्यास करून ताणें कितल्याशाच विक्रियांच्या संभाव्यतायदर्शक काटच्छेदांचें भविश्य सांगिल्लें ह्या कार्याच्या संदर्भांत ताणें नील्स बोर हाचो संयुक्त अणुकेंद्राचो सिध्दांत विकसीत केलो.
