मठांत वा विहारांत रावून धर्मसाधना करताले.अशे साबार मठ वा विहार बुध्दाच्या तेंपार आशिल्लो.बुध्दा उपरांत तांची संख्या खूब वाडली.
बुध्दाच्या निर्वाणाउपरांत धर्माच्या मूळ सिध्दांतांचो निर्णय करपाखातीर बौध्द संघाची पयली संगीती (council) राजगृह हांगा भरली.हे परिशदेंत विनयपिटकाचें स्वरूप निश्र्चीत केलें.पूण विनयाचे नेम खूब कडक आशिल्ल्यान ताका विरोध करपी गट तयार जालो.मुखार वैशाली हांगा दुसरी संगीती भरिल्ली तेन्ना ज्या लोकांक प्राचीन विनयांचे कडक नेम मान्य नाशिल्ले ते मुळाव्या संघांतल्यान भायर सरून तांणी म्हासांघिक नांवाचो पक्ष तयार केलो.हातूंतल्यानूच मुखार म्हायान पंथ अस्तित्वांत आयलो.विनयाभितर खंयच्याच प्रकारचे बदल तांकां मान्य नाशिल्ले.तांकां स्थविरवादी अशें म्हणपाक लागले.स्थविरवादी आनी म्हासांघिक हांचेभितरले मतभेद पयस करपाखातीर आनी बौध्द धर्माचे सिध्दांत निश्र्चीत करपाच्या हेतून सम्राट अशोक हाणें पाटलिपुत्राक तिसरी संगीती आपयल्ली.हे परिशदेचें काम सुमार णव म्हयने चालू आशिल्लें.इ.स.च्या पयल्या शेंकड्यांत कुशाणवंशी राजा कनिष्क हाणें काश्मीरचे राजधानींत चवथी संगीती आपयल्ली.हे परिशदेंत सगळो विरोध मोडून उडोवन बौध्द धर्माच्या विशिश्ट सिध्दांतांचेर भर दिल्लो.त शेंच म्हाविभाशा नांवाच्या त्रिपिटकाचेर व्हड व्याख्या बरयली.हे परिशदेचें आनीक एक खाशेलपण म्हळ्यार त्या काळासावन बौध्द दर्शनान संस्कृत भाषा आपणायली.
म्हासंघिकांक विरोध करपी स्थविरवाद्यांसावन उपरांत सर्वास्तिवादी निर्माण जाले आनी मुखार सर्वास्तिवाद्यांसावन वैभाशिक आनी सौत्रांतिक अशे संप्रदाय अस्तित्वांत आयले.ह्या दोन संप्रदायांकूच मुखार ‘हीनयान’ हें तुच्छताय दर्शक नांव तांच्या प्रतिस्पर्ध्यांनी दिलें.म्हासांघिकांच्या मतप्रणालींतल्यान मुखार ‘माध्यमिक’ आनी ‘योगाचार’संप्रदाय निर्माण जाले.ह्या लोकांक आपल्याच मोक्षाचो हुसको करप आनी ताचे खातीर यत्न करप ही गजाल स्वार्थी स्वरुपाची अशें दिसपाक लागलें.जे रितीन बुध्दान आपली पुराय जीण लोकांचें दुख्ख पयस करपांत घालयली तेच पद्दतीन बुध्दाच्या अनुयायांनीय आपले संगतींतल्या लोकांचीं दुख्खां आनी दळिद्रपयस करपाखातीर वावरूंक जाय.हेचखातीर संवसाराचो भंय दवरिनासतना परतपरत जल्माक येवपाक तयार आसपाक जाय.अशें मत ताणी मांडलें.हे लोक स्वताक श्रेश्ठ समजुपाक लागले आनी तांणी ‘म्हायान’हे नांव धारण केलें.स्वताच्या निर्वाणाखातीर यत्न करपी लोकांक ते आपलेपरस हीन लेखपाक लागले आनी तांकां ‘हीनयान’ हें नांव दिलें.
बौध्द धर्माक भारताक तत्वगिन्यान,वाङमय,न्यायशास्त्र,स्थापत्य शास्त्र,मुर्तिकला,चित्रकला आनी हेर क्षेत्रांतूय व्हड देणगी दिल्ली आसा.पाली त्रिपिटकांतलें धम्मपद,अशोकान आपणाल्या शिलालेखांत कोरांतून दवरलां.हे शिलालेख त्याकाळांतलो इतिहास समाजवेवस्था वाङमय हांची म्हायती दिता.तशेंच सम्राट अशोक हाचे शिलास्तंभ,सांचीचो बैध्दस्तूप,कार्लेचीं लेणीं,बुध्दगयेंतलें बुध्द मंदिर,अजिंठा आनी बाधच्या लेण्यांतलीं चित्रां,सारनाथाची बुध्दमुर्ती ही बौध्द धर्मासावन भारताक मेळिल्ली व्हड देणगी आसा.
धर्मप्रसार:सुरवेच्या काळांत बौध्द धर्म हो बिहार आनी उत्तर प्रदेशांचया कांय भागांपुरतोच मर्यादीत आशिल्लो.बुध्दाउपरांत लेगीत हो धर्म उत्तर भारतांतूच मर्यादित आशिल्लो.पुराय भारताचो विचार केल्यार भारत वा भारताव्झ्या संपूर्ण राज्यांत बौध्दांचो पुरायपणान शेक केन्नाच नाशिल्लो हें दिश्टी पडटा.सम्राट अशोक,कनिष्क,हर्ष ह्या सारकिल्ल्या सम्राटांचो आलाशिरो बुध्दधर्माक मेळिल्लो तेन्ना लेगीत बुध्दधर्म मुखेलपणान मठ आनी विद्यालयां हांचे पुरतोच मर्यादित आशिल्लो.बौध्दधर्माचो भारताच्या खंयच्याच राज्यांत पुरायपणान शेक नाशिल्लो तरी तो भारताच्या सगळ्या राज्यांनी पातळिल्लो.
सम्राट अशोक हो बौध्द धर्माचो सगळ्यांत व्हड प्रसारक आशिल्लो.ताणें आपल्या राज्यांत विंगड विंगड श्रेणींचे धर्मप्रचारक नेमिल्ले.तोय स्वता धर्मयात्रा करतालोल.ताणें शिलाखंडांचेर धर्माज्ञा कांतोवन दवरल्या.ताणें यवनांचो देस,गांधार,काश्मीर,हिमाचल प्रदेश,अस्तंत भारतांत अपरांत,दक्षिणेक बनवासी तशेंच म्हैसूर,श्रीलंका,मलाया,सुमात्रा तशेंच सिरिया, मिसर,मॅसिडोनिया,हिपिरस,सिरेनिया,उत्तर आफ्रिका,आनी हेर पयशिल्ल्या देशांनीय व्हड धर्मप्रचारक धाडिल्ले.हो वावर मुखार कनिश्क राजान चालू दवरलो.ताणें आपले धर्मप्रचारक मध्य आशिया,चीन,जपान,ब्रह्मदेश,थायलंड,कंबोडिया,तिबेट आनी हेर देशांनी धाडिल्ले.गुप्त काळांत उडडियान,गांधार,मथुरा,कनौज,कोसल,मगध आनी हेर प्रदेशांनी बौध्द धर्म फांकारलो.नालांदक म्हाविद्यालयाची स्थापणूक गुप्ताच्याच काळांत जाली.
भारताचे वायव्येक बौध्द धर्माक मिनॅंडर आनी कनिश्क ह्या सारकिल्ल्या राजांचो तेंको मेळिल्ल्यान तो अफघानीस्तान,बाल्ख (इराण) मार्गांतल्यान मध्य आशियांत,तुर्कस्तानाच्या उदेंत वाठारांत गेलो.ह्या भागांत खोतान हें बौध्द धर्माचें म्हत्वाचें केंद्र आशिल्लें अशें कांय तज्ञ म्हण्टात.मध्य आशियांतल्या भागांतल्यान बौध्द धर्मा मुखार चीन देशांत गेलो(सुमार इ.स.पयल्या शेंकड्यांत).बौध्द धर्म चीनांत वचचे पयलीं थंय ताओ आनी कनफ्युशियन हे सधर्मसंप्रदाय चालंत आशिल्ले.पूण कनफ्युशियन धर्माकडेन तुळा केल्यार बौध्द धर्म चड विकसीत आशिल्लो आनी ताओच्या तत्त्वविन्यानापरस बौध्द तत्त्वगिन्यान चड सुक्ष्म आशिल्लें.हाका लागून चीनी लोकांक त्या धर्मान रोखडेच आकर्शीत करून घेतले.उपरांत कांय शेंकडे हो धर्म खाशेल्या मठांपुरतोच मर्यादीत आशिल्लो.पूण चवथ्या शेंकड्यांत चीनांत वीईनांवाच्या राजवंशाचो शेक वाडलो.ह्या वंशाच्या पयल्या सम्राटान बौध्द धर्म हो राजधर्म अशें जाहीर केलें.हाका लागून ह्या धर्माचो हांगा चारूय दिकांनी प्रसार
