आनी धारदार लिखाणाचो साहित्यीक आशिल्लो. ताचें रवींद्रनाथाची धुवडी इंदिरा हिचेकडेन लग्न जाल्लें आनी तो कलकत्त्यांतल्या हायकोर्ट बाराचो वांगडी आशिल्लो. लेखकान स्वताचे विचार, अणभव, अंत:प्रेरणा उर्बेभरीत उतरांनी उकतावंच्योह्या हेतान प्रथमबाबून तशेंच रवींद्रनाथानूय चैलीत शैली आपणायली.
असहकारीतेचे चळवळीच्या पयल्या उद्रेकाउपरांत भारतांत ब्रिटीश सरकाराकडेन असहकार आनी अवज्ञा करपी रालकीय पक्ष निर्माण जाले ; सामान्य जनतेंतूय एक तरेची राजकीय जाणविकाय तयार जावंक लागली. तरणाट्या लेखकांचो पंगड, बारीकसाणीन शारांतल्या आनी लागसारच्या वाठारांतले झोपडपट्टेचे जिणेचें चित्रण करूंक लागलो. ह्या पंगडाक तेंको दिवपी कांय जेश्ट लेखकांनीय भारती आनी ‘नारायण’ ह्या पत्रकांनी ‘वास्तववाद’ हाडलो. हे आयविल्ले साहित्य चळवळीचें मुखपत्र म्हळ्यार, गोकुलचंद्र नाग आनी दिनेशरंजन दास हांणी 1923 वर्सासावन सुरू ‘केल्लें कल्लोल’ नांवाचें पत्रक तशेंच ‘कालिओ-कलम’, प्रगति, परिचय ह्या नेमाळ्यांनीय आपली प्रगती चालू दवरली. ‘परिचय’ हो सबुजपत्राचोच एक नवो अवतार आशिल्लो. ह्या पत्रकाचो मुखेल हेत, साहित्यांतल्या नव्या प्रवृत्तींक उर्बा दिवपी हो आशिल्ल्यान, तातूंत अस्तंती राश्ट्रांतल्या त्या काळांतल्या साहित्याक आनी साहित्यविचारांक सुवात आसताली.
नामनेच्या कादंबरीकारांचे कार्य बंगाली साहित्य संपन्न करपी आसलें तरी विस्तारान तिचो नियाळ घेवप कठीण जाता. दर्जेदार लेखक म्हणून कितलींशींच नांवां फुडें येतात. विचारवंत अन्नदाशंकर राय हची ‘सत्यासत्य’ ही स खंडांची (1932 – 42) कादंबरी – माळ आर्विल्या बंगालची महागाथाच. कवी बुध्ददेव बसू हाची ‘तिथिडोर’ (1949), ‘धूर्जटीप्रसाद मुखर्जी आवर्त’ (1937), ‘मोहना’ (1943) आनी ‘अंत:शीला’ (1935). गोकुळचंद नाग हाची ‘पथिक’ (1925), मनीष घटक हाची ‘पटलडागार पाँचाली’ , शैलजानंद मुखर्जी हाची ‘सोलोआना’ (1925), प्रबोधकुमार सान्याल हाची ‘महाप्रस्थानेर’ पथे वा ‘प्रिय बांधवी’ (1933), मनिज बसू हाची ‘भुली नाई’ (1943) वा ‘निशिकुटुंब’, प्रेमांकुर आतर्थी ह्च्यो ‘महास्थविर जातक’ (2 खंड, 1944-47) आनी ‘झडेर पाखी’ (1923). विभूतिभूषण मुखर्जी हाच्यो ‘राणूर प्रथम भाग’ (1937), ‘राणूर व्दितीय भाग’ (1938), ‘राणूर कथामाल’ (1941), ‘हाते खडि’ (1947) ‘नी लागुरीय’ (1942) आनी ‘कुशीप्रांगण’. प्रथमनाथ बिशीं हाची ‘जोडा दीधीर चौधुरी परिवार’ (1937), रमेशचंद्र सेन हाच्यो ‘शताब्दी’ (1945), ‘कुरपाला’ (1946), ‘काजल’ (1949), मणींद्रलाल बसू हाच्यो ‘रमला’ (1923) आनी ‘जीवनायन’ (1936) अशी नामावली करप जाता. ह्याच काळांत शरदिदू बॅनर्जी हाच्यो कथा, कादंबऱ्यो आनी रहस्यकथा, गजेंद्रकुमार मित्र आनी सुमथनाथ घोष हाच्यो गोष्टीवेल्हाळ रचना, अचिन्त्यकुमार सेनगुप्त हाच्यो रसाळ कथा – कादंबऱ्यो, सजनीकांत दास. सरोजकुमार राय चौधुरी हांच्यो कादंबऱ्यो, लघुकथा उल्लेखनीय आसात. तशेंच, प्रेमेंद्र मित्र हाची ‘पंक’ (1925), शैलजानंद मुखर्जी हाची ‘कायलाकुठी’ (1930), गोपाल हालदार हाची ‘पंचाशेच पथें’ (1944), ‘वैतालिक’ (1947), ‘पंद-संचार’ (1955) ह्यो कादंबऱ्यो आनी उत्कृशट लघुकथा बरोवपी नारायण गंगोपाध्याय आनी जागरी (1945), ‘ढोडाँई चरितमानस’ (दोन वांटे 1949 – 51) ह्या कादंबऱ्यांचो लेखक सतीनाथ भादुडी हांचो उल्लेख करप गरजेचें.
ह्या काळांतल्या लघुक्षेत्रांत, बंकिमचंद्राचो व्हडलो भाव संजीवचंद्र चॅटर्जी, इंद्रनाथ बॅनर्जी, नगेंद्रनाथ गुप्त, स्वर्णकुमार देवी हांणी लघुकथेक वाट घालून दिली. उपरांत रवींद्रनाथान ती रांदायली. ताणें लघुकथेक ‘छोटा गल्प’ हें उतर रूढ केलें. उपरांत शरदचंद्र चॅटर्जी, त्रैलोक्यनाथ मुखर्जी, प्रभातकुमार मुखर्जी, चारुचंद्र बॅनर्जी, सुधींद्रनाथ टागोर, दीनेंद्रकुमार राय, माणिलाल गंगोपाध्याय, सौरींद्रमोहन मुखर्जी, प्रथम चौधुरी, केदारनाथ बॅनर्जी हांच्यो लघुकथा खूब गजाल्यो. कल्लोल युगांत जगदीश गुप्त हाणें लघुकथेंत आर्विल्लेंपण हाडलें. शैलजानंद मुखर्जीन जरीबांचे प्रस्न आपले कथेंत मांडले. प्रेमेंद्र मित्र हाणें आपले कथेचेर घसघशीत साज चडोवन रवींद्रनाथाच्या कथाशिल्पाचो वारसो सांबाळ्ळो. कवी, कादंबरीकार आनी चरित्रकार म्हणून अचिन्त्यकुमार सेनगुप्त हाका खूब नामना मेळ्ळी. देव बसू, बलाइचंद मुखर्जी, शरदिंदू बॅनर्जी, ताराशंकर बॅनर्जी तशेंच, मनोज बूस, सरोजकुमार रायचौधुरी, प्रबोधकुमार सान्याल हेय ह्या काळांतले नामनेचे लेखक.
1913 वर्सा रवींद्रनाथच्या गीतांजलि (1910) काव्याझेल्याक नोबॅल पुरस्कार मेळ्ळो आनी हेच फाटभुंयेचेर नवकवितेची चळवळ सुरू जाली. भोंवतणचे बदलपी राजकीय आनी समाजीक परिस्थितीक लागून, रवींद्रनाथाचें अनुकरण करप काय काय ना अशे विचित्र अवस्थेंत नवी पिळगी आसतनाच काजी नज्रूल, मोहितलाल मजुमदार, सत्येंद्रनाथ दत्त, यतींद्रनाथ सेनगुप्त, अचिन्त्यकुमार सेनगुप्त, तेचभाशेन बुध्ददेव बसू, सुधींद्रनाथ दत्त, विष्णू दे, जीवंनानंद दास, अमिय चक्रवर्ती, प्रेमेंद्र मित्र, हुमायून कबीर, अन्नदाशंकर राय, अजीत दत्त, संजय भाट्टचार्य, दिनेश दास, समर सेन, हरप्रसाद मित्र हांणी वेगळो सूर लायलो. रवींद्रनाथाच्या काव्य संवसारांतल्या वेगळे जावन तांणी आपली वेगळी रांदन मांडली.
ह्या काळांतल्या नाट्यक्षेत्रांत मात खाशेलपणा अशें कांयच दिसना. पोरणे धर्तेच्या नाटकांचो अपरेशचंद्र मुखर्जी हो निमाणचो नाटककार आशिल्लो. हाचे उपरांतचे मन्मथ राय, शचींद्रनाथ सेनगुप्त, निशिकांत बसुराय, जलधर चॅटर्जी, बिधायक भट्टचार्य, महेंद्र गुप्त, अयस्कांत बक्षी, प्रथमनाथ बिशी ह्या नाटककारांनी, तांच्या यत्नांनी रंगमाची तिगोवन दवरली. नाटकांनी आर्विलेंपण आयलें पूण रवींद्रनाथाचो आडवाद सोडल्यार, कोणाकूच श्रेश्ठ नाट्यकृतीची निर्मिती सादलिना.
आर्विल्लें युग : पयलींच्या काळांतल्या कांय नामनेच्या साहित्यकांनी
