करतात. हो भेस शालवाचो शिंवतात. पूम हो भेस कास घालून न्हेशिल्ल्या पितांबराभाशेन आसून ताका दोनूय वटांनी शिंविल्लो धोंपरामेरेन पावपी पंखो आसता. ताचेर कमराक गुठलायल्लो त्याच कपड्याचो शेलो आसता आनी त्या शेल्याकूय बोंबले सकयल येता असो एक ल्हानसो पंखो आसता. हेर अलंकार मात परंपरीक पद्दतीप्रमाण आसतात. म्हळ्यार गळ्यांत गळोभर माळो, हातभर कांकणां, कपलार भांगतिळो, बाजूबंद, नाकांत तशेंच नाकाचे मदीं लांबतो 'बुलाक' नांवाचो अलंकार आनी पांयांत भरपूर घुंगूर बांदतात.
पयलींच्या काळांत हो नाच चडसो देवळांनी तशेंच लग्नासारकिल्या मंगल सुवाळ्यांनी करप जातालो. पूण उपरांत तो राजदरबारांत आनी हालीं वेवसायीक रंगमाचयेर तशेंच हेर संस्कृतीक कार्यावळींनी पळोवंक मेळटा.
भरतनाट्यमाच्या प्रयोगांत मृदंग, वीणा, वायोलीन, मुरली, झांज, चिपळ्यो अशा वाद्यांची साथ आसता. तिस्त्र, चतुरस्त्र, मिश्र आनी आदिताल हे ताचे मुखेल ताल आसतात. रंगमाचयेचे उजवे वटेन हीं सगळीं वाद्यां आनी वादक आसतात. लोक बसतात त्या आसनांकडल्यान पयलीं मृदंगवादक, उपरांत घटम् वाद्य आसल्यार तें वाजोवपी ताचे दावे वटेन फाटल्यान, ताचे उपरांत मुखेल गायक नटटुवनार हो 'ताळम' वाजयत पुराय प्रयोगाचीं सुत्रां सांबाळटा, ताचे फाटल्यान उजवे वटेन 'मोरसिंग' नांवाचें वाद्य दांत-ओंठांचे मदीं धरुन उस्वासाच्या आदारान तोंडान दाजोवपी वादक आसता. नटटुवनारा फाटल्यान दावे वटेन तंबोरो वाजोवपी आसता. नटटुवनाराच्या फाटल्यान सहाय्यक गायक वा गायिका बसता. उपरांत वीणा वा वायोलीन वाजोवपी वादक आसता. वेणुवादक आसल्यार तो दोनूय गायकांच्या फाटल्यान आसता. भरतनाट्यमांत दाक्षिणात्य संगीत पद्दत वापरतात.
भरतनाट्यमांतले भाव हे अभिनयान उकतायतात. आंगिक, वाचिक, सात्त्विक आनी आहार्य अशे अभिनयाचे चार प्रकार आसात. तशेंच भरतनाट्यमांत मुखेलपणान तीन प्रवाह एकठांय जाल्यात. १) नटुवा मेळ्याचें सदिर नाट्य. देवदासींचे नृत्य म्हण्टात ते हेंच. २) तंजावरच्या भागवत संप्रदायाक अणसरुन करतात तें भागवतमेळा हें नृत्यप्रधान नाट्य आनी ३) कुरवंजी नांवाचें गांवगिरें नाट्य. ह्या तिनूय प्रवाहांचें सुसंवादी मिश्रण म्हळ्यारुच भरतनाट्यम् अशें शास्त्राचे जाणकार म्हण्टात.
मीनाक्षीसुंदरम् पिळ्ळै, मुत्तुकमार पिळ्ळै, चोकलिंगम् पिळ्ळै, चंद्रशेखर रिळ्ळै, रामय्या पिळ्ळै, किटट्पा पिळ्ळै हे भरतनाट्यमांतले नामनेचे परंपरागत नृत्यगुरु. गौरी अम्माळ, बालासरस्वती, रुक्मिणीदेवी अॅरंडेल, कलानिधी नारायण्, मृणालिनी साराभाय ह्यो नामनेच्यो नर्तकी आनी रामगोपान हो नामनेचो नर्तक.
यामिनी कृष्णमुर्ती आनी पद्मा सुब्रह्यम्यम ह्यो हालींच्यो नामनेच्यो नर्तकी. तशेंच कमला, इंद्राणी रेहमान, सोनल मानसिंग, वैजयंतीमाला, हेमा मालिनी ह्यो नामनेच्यो नर्तकी. मुंबयचो नृत्यगुरु पार्वतीकुमार हाणें तंजावरच्या मराठी राजांनी भरतनाट्यमाखातीर बरयल्ल्या मराठी रचनांचेर संशोधन केलें. ताचीच शिश्या आनी नामनेचो महाराष्ट्रीय नर्तकी सुचेता भिडे चापेकर हिंणें संशोधन फुडें चालू दवरलां.
हे कलेची उदरगत करपापासत कांय कलासंस्था वावर करतात. भरतनाट्यमाचें पद्दतशीर पदवीशिक्षण दिवपी 'कलाक्षेत्र' ही नामनेची संस्था चेन्नईंत आसा. एग्मोर हांगाचे 'इंडियन इन्स्टिट्यूट ऑफ फाइन आर्टस' हे संस्थेचोय उल्लेख करपाक जाय. बडोदेच्या विद्यापिठा भाशेनूच हालींच्या काळांत मुंबय विद्यापिठानूय भरतनाट्यम नाचाक उच्च आनी अत्युच्च पदवेखातीर मुखेल विशय म्हणून मान्यता दिल्या.
कों. वि. सं. मं.
पूरक नोंदः नाच.
भरतवाक्यः
नाटक सोंपतकच नाटकांतल्या सगळ्या कलाकारांनी म्हणपाचें एक मंगल वचन. संस्कृत नाटकाच्या निमाणें, नटांच्या तोंडांत जें एक आशीर्वचन नाटककारान घालां ताका 'भरतवाक्य' अशी संज्ञा आसा. भरताच्या नाट्यशास्त्रांत वा फुडल्या शास्त्रग्रंथांत ही संज्ञा ना. भासाच्या नाटकापसून फुडें सगळ्या संस्कृत नाटकांनी नाट्यप्रयोगाचो शेवट भरतवाक्याच्या गेय श्लोकान जाल्लो दिसता.
भरत म्हळ्यार नट. भरतवाक्य हाचो अर्थ भरतांचें, म्हळ्यार नटांचें वाक्य असो जाता. एकदां नाटकाक सुरवात जाली म्हण्टकच नटांक आपले भुमिकेचींच वाक्यां उलोवपाचीं आसतात. आपणाचें कांयच उलोवपाक मेळना. तेखातीर, नाटकाचे निमाणें त्या सगळ्यांच्या तोंडांत भरतवाक्य घालें, अशें राघवभट्टान आपले शाकुंतले वयले टिकेंत म्हळां. सामान्यपणान नाटकाचो नायक हें भरतवाक्य म्हण्टा. नाटक सोंपतकच सगळे नट रंगमाचयेर येवन प्रेक्षकांचे उपकार मानपाखातीर एक शुभशंसी प्रार्थना म्हण्टाले. ही प्रार्थना म्हळ्यार भरतवाक्य- 'भरतस्य भरतानां वा वाक्यम्|'.
भरत म्हळ्यार नाट्याचो आनी प्रयोगशास्त्राचो प्रणेतो भरतमुनी, आसो भरतवाक्याचो दुसरो अर्थ करतात. ह्या अर्थान, नटांनी भरतमुनाक ओपिल्लीं आर्गां असो जाता.
भरताच्या मूळ पूर्वरंगांतलें नांदीचें स्वरुप संमिश्र आशिल्लें. म्हळ्यार मंगलारंभ, देवतांची स्तुती आनी आशीर्वचन हांचे जोडयेन राजा, राश्ट्र, कवी, प्रेक्षापती आनी प्रेक्षक हांचे उदरगतीची आनी अभिवृध्दीची प्रार्थना लेगीत नांदीश्लोकांत आसताली. पूण उपरांत पूर्वरंगाची उत्क्रांती जावन हे नांदीची परंपरा फाटीं पडली. नाटककारांनी आपणेंच प्रस्तावना बरोवपाक
