शुजाउददौला हाणें सैन्याचीं सगळीं सुत्रां आपल्या हातांत घेतलीं. 24 ऑक्टोबर 1764 दिसा कंपनी सैन्याच्या सेनापतीन एकवटीत आघाडेचेर आक्रमण केलें. एकवटीत आघाडेन केल्ले सगळे हल्ले अयशस्वी थरले. ताचेर हार पडली. ह्या झुजांत एकवटीत एकवटीत आघाडेचे हारीक लागून हांगा ब्रिटीश सत्तेची बुन्याद घालपाक यश आयलें अशें म्हटात. – कों. वि. सं. मं.
बखर वाङमय : मराठी गध्य साहित्याचो प्रकार. राजवाडे हाच्या मताप्रमाण ‘बख’ म्हळ्यार ‘उलोवप’ ह्या धातुपासून ‘बखर’ हें उतर आयलां. ‘खबर’ ह्या अरबी उतराचो वर्णविर्पयास जावन बखर हें उतर निर्माण जालें अशें कांय जाणांचें मत आसा. बिल खैर म्हळ्यार खबर खुशालीची हकिकत ह्या उतरा वयल्यान बखर, बखेर, बखैर हीं उतरां घोळणुकेंत आयलीं अशें एक मत आसा. बोकड्यांच्या चामड्यांचेर बरोवपाचे अरबस्थानांतले प्रथेवयल्यान ‘बकर’ आनी उपरांत ‘बखर’ अशी उत्पत्ती जाली अशेंय मानतात.
हकीकत, कैफीयत, आत्मवृत्, नामनेच्या दादले-बायलांचीं चरित्रां, तेसंबंदींच्यो आख्यायिका बरोवन दवरपाच्या उद्देशान, बखरी निर्माण जाल्यात. बखर लिखाणाफाटलो उद्देश इतिहासीक दस्तऐवज निर्माण करून दवरपाचो आसलो तरी हतिहासापरस राजकीय मनशाचीं चरित्रां, शुरांच्यो गाथा, तत्कालीन समाजीक आदर्श, प्रबोधन हांचेर भर दिल्ल्यान बखरी लिखाणांत इतिहासीक मुल्ल्यांक दुय्यम स्थान मेळ्ळां. ताका लागून बखरीकडेन एक इतिहास म्हणून पळोवंचेपरस एक पुर्विल्लो गध्यप्रकार म्हणून पळोवप चड सोयीचें जाता. भोवतेक बखरींची सुरवात करतना, बखरी लेखकान आपूण ही बखर सेवकाच्या नात्यान, ताच्या धनयाचे आज्ञेन बरयतां अशें म्हणिल्लें आसा. ‘साहेबी मेहेरबानी करून सेवकास...... आज्ञा केली’ (सभासद बखर) वा ‘पत्री आज्ञा झाली की.... (भाऊसाहेबांची बखर) हीं बखरींतलीं सुरवातेचीं उतरां बखरीच्या लेखन प्रयोजनाफाटली भुमिका स्पश्ट करता.
बखरीची एक खाशेली लेखन शैली आसा. प्रौढ आनी रसाळ भास, अलंकारीत उपमा, लघुवाक्या रचणूक, वीर आनी करूण रस, फार्सी तशेंच संस्कृत आनी मराठी भाशेंतले वाक्यप्रचार आनी म्हणी, अर्थपूर्ण दृश्टान्त हीं बखर लेखनाचे भाशेचीं कांय मुखेल खाशेलपणां. राजवाडे हाच्या मताप्रमाण आंध्रभृत्य सातवाहन राजांची म्हायती सांगपी ‘शालिवाहनाची बखर’ ही सगळ्यांत पोरनी. हे बखरीच्यो दोन प्रती उपलब्ध आसता. महानुभावांनी सिंघण बी यादवांच्यो बखरी बरयल्ल्यो पूण त्यो उपलब्ध नात.
वि. ल. भावे ह्याच्या मताप्रमाण महिकावतीची वा बिंबस्थानची बखर 13 व्या शेंकड्यांत बरयल्या. पूण ते बखरीतलीं सय प्रकरणां वेगवेगळ्या काळामदीं बरयल्यांत. हातूंतले पयलें आनी चवथें प्रकरण पध्यात्मक आसून, दुसरें आनी तिसरें प्रकरण गध्यांत आसा. कोंकणाचो इतिहास हे बखरीवयल्यान कळटा. प्रसंगांचीं आनी थळांचीं वर्णनां ओडलायणीं आसून व्यक्तिचित्रांय आसात. तशाक तशें घडणुकेचें वर्णन हें हे बखरीचें खाशेलपण. ताचेवयल्यान त्या काळांतल्या चालीरितींचीय म्हायती मेळटा. इ. स. 1565 वर्सा जाल्ल्या तालिकोटच्या झुजाची खबर राक्षसतंगडीचे बखरींत बरयल्या. भाशेचे तशेंच आशयाचे नदरेन हे बखरीक मराठींत म्हत्वाची सुवात आसा. महाकावतीची बखर आनी राक्षसतंगडीची बखर ह्या दोन बखरींनी शिवपूर्वकाळांत समाजाचें दर्शन जाताच, तेचवांगडा इतिहासीक ललिखाणाचेंय मूळ सांपडटा.
बखरवाङमयाची पंरपरा शिवकाळांत सुरू जाली. ते उपरांतच्या काळांत दोन अडेजशें बकरी बरोवप जाल्यो अशें राजवाडेचें मत आसा. बखरींच्या लिखाणाचो काळ आनी लेखक हांची नोंद सगळ्या बखरींनी मेळना. भातल्या भितरल्या पुराव्यांच्या आदारान लेखक आनी काळ थरोवंचो पडट
इ. स. च्या 17 व्या शेंकड्यांत महाराष्ट्रांत स्वराज्याची स्थापणूक जातकच शिवचरित्राचेर जायत्यो बखरी बरोवप जाल्यो. शिवाजीच्या मरणाउपरांत, बखरकार कृष्णाजी अनंत सभासद हाणें बरयल्ली बखर इतिहासीक नदरेन म्हत्वाची थारता. इ. स. 1761 वर्सा, खंडो बल्लाळ चिटणीस हाणें रचिल्ली ‘श्रीशिवदिग्विजय’ ही कबर विस्तारान आसून ती समस्कृत मोडणाची आसा. बल्लाळाचो पुतणयो रघुनाथ यादव चित्रे (चित्रगुप्त) हाणें इ. स. 1761 वर्सा बरयल्ली शिवाजी महाराजाची खबर स्वतंत्र नासून सभासद हाणें बरयल्ले बखरीचीच ती विस्तृर आवृत्ती. अलंकारीक भास आनी सुंदर वर्णनां हांकां लागून हें शिवआख्यान बरें रंगलां. दत्ताजी त्रिंबक वाकेनवीस हाणें बरयल्ली खबर शिवचरित्राचे नदरेन म्हत्वाची थारता. साताराच्या प्रतापसिंह महाराजांचो चिटणीस मल्हार रामराव हाणंन इ. स. 1810 च्या अदमासाक सप्तप्रकरणात्मक शिवचरित्र, मराठ्यांची बखर आनी हेर पांच छत्रपतींचीं चरित्रां रचल्यात. चिटणीस दप्तराचो उपेग केल्ल्यान ताचे हे ग्रंथ मोलादीक लाल्यात. इ. स. 1829 त श्रीमंत सयाजीव गायकवाडो हाचे आज्ञताप ‘श्रीशिवाजीप्रताप’ हो ग्रंथ रचप जालो.
पेश वाईंत बखर वाङमयाचो खूब विकास जालो आनी तातूंत विविधताय आयली. त्या काळांतल्या घडणुकांविशींचीं कागद पत्रां व्हड प्रमाणांत उपलब्ध आशिल्ल्यान त्यो बखरी चड विश्र्वसनी आनी वास्तववादी जाल्यात. शाहू महाराजाच्या मरणाउपरांत रोकडेंच इ. स. 1749 वर्सा गोविंद खंडेराव चिटणीस हाणें रचिल्ली श्रीशाहूमहाराज हाची बखर म्हायतीपूर्ण आसून, तिची निवेदनशैली सादी आनी भास भारदस्त आसा. वसईखातीर चिमाजी आप्पान जो रणसंग्राम केलो, तेविशीं ‘साश्टीची बखर’ आनी ‘वसईचो दुर्धर रणसंग्राम’ अशो दोन बखरी उपलब्ध आसात. त्रिबंक सदाशिव पुरंदरे हाणें इ. स. 1763 च्या अदमासाक बरयल्ली ‘भाऊसाहेबाची कैफियत’ ही बखरूय इतिहासीक नदरेन म्हत्वाची थरता. कृष्णाजी शामराव
