मुसलमान, मराठे आनी म्हैसूरचो चिक्कदेव राजा हांचेकडल्यान कांय प्रमाणांत त्रास जालो. दक्षिण अकार्टच्या नबाबांनी 1736 च्या सुमाराक मदुराईचेर आपलो शेक बसयलो. 1801त ह्या नबाबांनी वर्सुकी पगार आनी राखण हे सर्तीचेर मदुराई ब्रिटीश ईश्ट इंडिया कंपनीचे सुवादीन केली. भारतीय स्वातंत्र्य चळवळीच्या इतिहासांत मदुराई हें सविनय कायदेभंग आनी हेर राजकीय चळवळीचें म्हत्वाचें केंद्र आशिल्लें.
मदुरेचे सादारणपणान तीन मुखेल भाग पडटात ते अशे- पोरनें शार, टेप्पाकुलम् तळयाकडलो बागांनी आनी बंगल्यांनी व्यापिल्लो भाग आनी वैगई न्हंयेचे पलतडीन वशिल्ली नवी पेठ. पोरनें शार, किल्ल्याचे भोंवतणी वशिल्लें आसून ताचे मदीं मिनाक्षीचें देवूळ आसा. देवळाच्या चारूय वटांनी देवळाच्या तटाक समांतर अशे जायते रस्ते आसात. 1559त विश्र्वनाथ नायक ह्या राजान शारा भोंवतणी तट बांदून, चारूय वटांनी व्हड खंदक खणून 72 बुरूज बांदिल्ले. 19व्या शतमानाच्या सुरवातीच्या काळांत हे तट अस्तित्वांत आशिल्ले. पूण 1841त ब्लॅकबर्न नांवाच्या जिल्ह्याधिकाऱ्यान शासनाचो परवानो घेवन ह्यो वण्टी मोडल्यो आनी त्या जाग्यार घरां बांदलीं.
मलिक काफूराचे घुरयेंत हांगाची पांडय राजान बांदिल्ली वास्तू चडांतचड नश्ट जाली. पूण मीनाक्षी आनी सुंदरेश्र्वराची मूर्त मात बरे स्थितींत आसा. नायक राजाचे कारकिर्दींत मीनाक्षी देवळाची पुनर्रचना केली. ह्या देवळांतली गर्भकुडींतली मूर्त सोडल्यार हेर मुर्ती सोळाव्या शतमानाउपरांतच्यो आसात. ह्या देवळाक ‘वेल्ली अंबालम्’ अशेंय म्हण्टात.
मीनाक्षी देवीविशीं एक दंतकथा आसा ती अशी- मीनाक्षी ही मलयध्वज पांडय राजाची धूव. जल्मतनाच तिका तीन थानां आयिल्लीं पळोवन तिच्या आवय – बापायक हुस्को जालो. तेन्ना एके परीन, राजाक तिच्या भावी घोवाच्या दर्शनान तिचें वैगुण्य नश्ट जातलें असो धीर दिलो. बापाय उपरांत मीनाक्षी पांडय देशार राज्य करूंक लागली. एका फाटल्यान एक देश जिकून ती हिमालयाच्या मूळसाकडेन पावली. तिणें कैलासाचेर घुरी घालपाचें थरयलें. तेन्ना अचकीत शिव तिच्या मुखार प्रकट जालो. शिवाक पळोवन पयले खेप तिका लज आयली आनी तिचें मदलें थान गळून पडलें. फुडें तिचें आनी शिवाचें लग्न जालें.
मीनाक्षी देवळाचो आंवाठ एकूण 5.6 हेक्टर क्षेत्रांत व्यपिल्लो आसून देवळा भोंवतणी ऊंच चिऱ्यांनी बांदिल्लो तट आसा आनी ताका चारूय वटांनी दारां आसात. तट आशिल्लो वाठार 253 मी. लांब आनी 222.5 मी. रूंद आसून तातूंत मुखेल देवूळ, जायते मठ, सभामंडप, ल्हान देवळां, पवित्र तळीं आदी वास्तू आसात.
देवळाच्या अश्टशक्ती मंडपांतल्या खांब्याचेर अश्टशक्तीच्यो मूर्ती चितरायल्ल्यो आसात. फुडें तिरूमल नायकाचो एक मंत्री मीनाक्षी नायक हाचो सभामंडप लागता. ते उपरांत ‘मुदली पिल्लई मंडप’ (कृष्ण मंडप) आसून तो जायत्या मोटया फातरा मूर्तीनी सजयला. ह्या मंडपा उपरांत ‘सुवर्णपद्म’ नांवाचें एक पवित्र कूंड लागता. ह्या कुंडाचे अंस्ततेवटेन आशिल्ल्या मंडपांतल्यान पोपटांचो आवाज येता, देखून ह्या मंडपाक ‘किलिकट्टी मंडप’ अशें नांव पडलां. ह्या मडपांतल्यान फुडें वतकच मीनाक्षी देवीची मूर्त दिश्टी पडटा.
देवळामुखार बावटो लावपाखातीर भांगराचो खांबो आसा. काळ्या पाशाणाची मीनाक्षीची मूर्त कमळांत उदेंतेवटेन तोंड करून उबी आसा. मीनाक्षी चेवळाचे उत्तरेक सुंदरेश्र्वराचें देवूळ आसा. ह्या देवळांत 633 शैव संतांच्यो मूर्ती आनी एक पोरनें कदंब झाडाचें कांड आसा. आदल्या तेंपार हांगा कदंबाचें राज आशिल्लें अशें म्हण्टात. तेखातीर मिनाक्षीक ‘कदंबवनवासिनी’ अशेंय म्हण्टात. फुडें तिरुमल नायकाचो पूर्वज मट्टू वीरप्पा हाणें बांदिल्लो ‘वीर वसंत राय मंडप’ आसा. तिरूमल देवळाचे दक्षिणेवटेन ‘कल्याण मंडप’ (लग्नमंडप) आसून दर वर्सा चौत्र पुनवेक जावपी सुंदरेश्र्वर आनी मीनाक्षी हांचो लग्न सुवाळो आनी रथोत्सवाची नामना आसा. ह्या वेळार हांगा व्हड गोरवांचो बाजार भरता.
वीर वसंत राय मंडपाचे उत्तरेक ‘सहस्त्रस्तंभ मंडप’ आसा. ह्याच मंडपांत ‘मंदिर कला संग्रहालय’ आसा. फुडें तिरुमल नायक राजान सोबीत कलाकुसरीन बांदिल्लो ‘पुदु मंडप’ लागता. ह्या मंडपांत वाचाचो पवित्रो घेवन राविल्ली नटराजाची सोबीत मूर्त आसा. ह्याच मंडपांत एक स्वरस्तंभ आसून तातूंतल्या उपस्तंभाचेर आघात केल्यात सा, रे, ग, म, अशे सप्तस्वर येतात.
सुंदरेश्र्राचें मूळ द्राविड नांव ‘छोक्कलिंगम्’ आसून तो द्रविडांचो उपास्यदेव आशिल्लो. मीनाक्षी ही द्रविड शक्तिदेवता.
मीनाक्षी देवळाभायर मदुराईंत हेर व्हड देवळां आसात. शाराच्या नैर्ऋत्य वाठारांत एक व्हड पेरुमल देवूळ आसा. हेर देवळांत ‘शिव मंदिर’ (नानमैतरुवरलाभदायी देव) आनी ‘मरिअम्मन’ (वांदियूर-देवीरोगाची देवता) देवीचें देवूळ हीं नामवेचीं आसात. मरिअम्मा देवीचें देवूळ हें वांदियूर टेप्पाकुलम् तळ्याचे देगेर बांचलां. दर वर्सा जानेवारी-फेब्रुवारी ह्या काळांत (तिरुमल नायकाच्या जल्मदिसा) टेप्पाकुलम् उत्सव व्हड उमेदीन मनयतात. हांगाचो तिरुमल नायकान भारतीय-इस्लामी शैलींत बांदिल्लो राजप्रासाद नामनेचो आसा. ताच्या मुखावयल्या भागाक स्वर्गविलासम् अशे नांव आसा. राजप्रासाद-वास्तु शैलीचे नदरेन इतली व्हड वास्तू दक्षिण भारतांत हेर खंयच कडेन ना. सद्या तिचो उपेग शासकीय कार्यलयाखातीर करतात.
मुदराईंत आनी उपनगरांत सूत-उत्पादन, कापड आनी वस्त्रोदयोग, वाहतूक सामग्री, तंबाकू, साकर ह्या सारक्या उद्देगांत बरीच उदरगत जाल्ली आसा. रस्मी, तलम वस्त्रां आनी हातमाग हांचेय उद्देग हांगा चलतात. पैकारा प्रकल्पाखातीर मदुराईच्या उद्देगीकरणाक गती मेळ्ळी.
