1830 ह्या काळांत बाया जमातीचे लोक उत्तरेकडच्यान आनी 1830 ते 1890 ह्या तेंपार सुदान हांगाच्यान बांदा जमातीचे लोक येवन रावले. गुलामांच्या वेपारावेळार हो प्रदेश लोकांची आलाशिऱ्याची सुवात जावन आशिल्लो.
हांगासर तरेकवार जातींचे लोक आसात. तांणी हांगा वेगवेगळ्या तेंपार येवन आपलो राबितो केल्लो आसून ते वेगवेगळ्या वाठारांनी एकवटित जाल्ले दिश्टी पडटात. बंद, बाया, मांदजिया, ऊबांगी, सारा, एक्बूम, अझांडे, याकोमा, बनझिरी हे हांगाचे मुखेल वंशीक गट आसात. देशाचे वट्ट लोकसंख्येंतले सुमार 60% लोक जडप्राणवादी, 35% किरिस्तांव आनी 5% इस्लाम धर्माचे आसात. पिकाळ देगणांमदीं आनी न्हंयांच्या देगांनी लोकवसती दाट आसा. चडशे लोक निग्रो-आफ्रिकन आसून ते वेगळ्या-वेगळ्या जमातींमदले आसात. तांची भाशाय वेगवेगळी आसा. सांगो ही देशांतली अधिकृत भास. पूण फ्रेंच ही हांगाची शासकीय भास आसा.
देशांतली शिक्षण वेवस्था मागशिल्लीच आशिल्ल्यान साक्षरतायेचें प्रमाण खूब उणें आसा. तांत्रिक आनी शेतकीशिक्षणाचेर चड भर दिल्ली आसा. बांगी हांगा विद्यापीठ आसून तातूंत कायदो, विज्ञान आनी वैजकी शिक्षण दितात. - कों. वि. सं. मं.
मध्य प्रदेश :
भारतांतलें सगळ्यांत व्हडलें घडक राज्य. क्षेत्रफळः 4,43,446 चौ. किमी. लोकसंख्याः 66,135,862 (1991). देशांत, हें राज्य सगळ्यांत मदीं आशिल्ल्या ताका ‘मध्य प्रदेश’ हें नांव पडलें. 17047’उ. ते 26035’उ. अक्षांश आनी 740’’उ. ते 84030’उ. रेखांश असो ह्या राज्याचो विस्तार आसून राज्याचे उत्तरेक उत्तर प्रदेश, ईशान्येक उत्तर प्रदेश आनी बिहार, उदेंतेक बिहार आनी ओरिसा, दक्षिणेक आंध्र प्रदेश, नैऋत्येक महाराष्ट्र, अस्तंतेक गुजरात आनी वायव्य दिकेक राजस्थान हीं भारतांतलीं घटक राज्यां आसात.
भोपाळ ही राज्याची राजधानी. राज्याचो चडसो वाठार दर्या पातळेसावन 488 मी. उंचायेचेर पठारी प्रदेश आसून तो ल्हान- व्हड दोंगुल्ल्यो, रानां आनी न्हंयांनी व्यापला. चडशो न्हंयो उत्तर दिकेसावन व्हांवतात. तापी, नर्मदा, चंबळ, वैनगंगा, महानदी ह्यो हांगाच्यो मुखेल न्हंयो आसात. तापी, नर्मदा ह्यो न्हंयो सातपुडा दोंगरावळींनी सुरू जावन अस्तंतेवटेन व्हांवतात. चंबळ न्हंय राज्याचे वायव्य वाठारांत सुरू जावन उत्तरेवटेन व्हांवता. वैनगंगा न्हंय महादेव दोंगरावळींतल्यान सुरू जावन दक्षिणेकडे व्हांवत वचून गोदावरी न्हंयेक मेळटा. महानदी न्हंयेचो, राज्याच्या आग्नेय वाठारांत उगम जावन ती पयलीं उत्तरेक आनी उपरांत उदेंतेक ओरिसा राज्यांत व्हांवत वता. तशेंच राज्याच्या वायव्य वाठारांतल्यान कालीसिंध, पार्वती; उत्तर वाठारांतल्यान बेटवा, सिंद, ध्सान, केन, शोण आनी उदेंतेकडल्यान हसदो (हसदेव), रिहांड, पैरी ह्यो न्हंयो उत्तरेवटेन व्हांवतात. शबरी ही आग्नेय शिमेवयली न्हंय दक्षिणेक सिलेरू न्हंयेक मेळटा आनी इंद्रावती न्हंय आग्नेय वाठारांतल्यान पयलीं उदेंतेकडे, उपरांत अस्तंतेकडे वचून दक्षिणेकडल्यान घुंवून आंध्र प्रदेशाक मेळटा. राज्यांत सैमीक तशेंच कृत्रिम सरोवरांय आसात. तंदुला तळें, रिहांड धरण, चंबळ न्हंयेवयलो गांधीसागर म्हत्वाचीं आसात.
राज्याचे अस्तंत, वायव्य आनी ईशान्य वाठार विंध्य पर्वत, माळव्याचे पठार आनी कैमूर दोंगुल्ल्यांनी, तशेंच दक्षिण वाठार सातपुडा दोंगर आनी महादेवाच्या दोंगरावळींनी भरला. उदेंत वाठारांत मैकल दोंगरावळ पातळ्ळ्या. तेभायर विंध्य पर्वताचे उत्तरेक बुंदेलखंड पठार, वायव्य दिकेक मध्य भारत पठार, ईशान्येक बाघेलखंड पठार, उदेंतेक छत्तीसगढ द्रोणी आनी आग्नेय तोंकाक बस्तर दोंगुल्ल्यो पातळ्ळ्यात.
भूंयवर्णन :
भूंयरचणुकेचे नदरेन राज्याचे मुखेल तीन प्रकार करूं येतात 1) विंध्य दोंगराळ प्रदेश आनी माळवा पठार. हो वाठार दर्या पातळेसावन सुमार 450 ते 600 मीटर उंचायेचेर आसा. 2) दुसऱ्या प्रकारांत चड करून नर्मदा न्हंयेच्या लांब-रूंद देगणाचो आस्पाव जाता. ह्या प्रदेशाचे उत्तरेक विंध्य आनी दक्षिणेक सातपूडा ह्यो दोन दोंगरावळी आसून जबलपूरचे ईशान्य दिकेक ह्या न्हंयेदेगणाची उंचाय खूब कमी आसा. ह्या देगणांत खूब प्रमाणांत गाळ आशिल्ल्यान गंव उत्पादनाचे नदरेन तें म्हत्वाचें मानतात. 3) नर्मदा न्हंयेचे दक्षिणेक आशिल्ली सातपुडा दोंगरावळ तशेंच महादेवाचो दोंगर, मैकल दोंगरावळ ह्याच वाठारांत पडटा. राज्याचे उदेंतेकडलो वाठार सपाट आसून, अस्तंतेकडल्या माळवा पठारांत चंबळ देगणां आसात. माळवा पठार, नर्मदेचें देगण आनी सातपुडा दोंगरावळींतल्या कांय वाठारांतली माती काळी पिकाळ आसा जाल्यार राज्याचे उदेंतेकडली माती तांबडी आनी हळदुवी आसून कमी प्रतीची आनी रेंवट कशी आसा.
हवामान :
भूंयरचणुकेप्रमाण हांगाच्या हवामानांत उणो-चड बदल जाल्लो मेळटा. उत्तरेकडल्या वाठारांत हवामान खर आसता पूण पठारी वाठारांत तें समशीतोश्ण आसता. उदेंत आनी चक्षिणेकडलें हवामान मातशें उश्ण आनी दमट आसता. राज्यांतलें हवामान मान्सून प्रकारचें आसून जून ते ऑक्टोबर ह्या काळांत हांगा चड पावस पडटा. मार्च ते मे हांगाचें तापमान 290 से. परसूय चड आसता आनी शिंयाळ्यांत ह्वा सुकी आनी सुखदिणी आसता. राज्याचे उदेंत आनी आग्नेय वाठारांत 150 सेंमी. परस चड पावस पडटा. पूण उत्तर आनी अस्तंत वाठारांत त्यामानान कमी पावस पडटा. सामकें अस्तंत तोंकाक 100सेंमी. परस कमी गाल्यार, चंबळ देगणांत 75सेंमी.परसूय कमी पावस पडटा.
वनस्पत आनी मोनजात :
हांगा साल, .ऐन, बिबळो, कोणो, साग, सालई ही वनस्पत मेळटा. साग आनी सालई हे रूख राज्याच्या
