वखदां, बिस्किट निर्मिती, अभियांत्रिकी, यांत्रिक हत्यारां आनी अवजारां, रेयॉन आनी कृत्रिम रेशीम उत्पादन ह्या उद्देगांचो आस्पाव जाता. हातमाग उद्देगांखातीर चंदेरी आनी महेश्र्वर हे गांव प्रसिध्द आसून खेळणीं, मातयेचीं आयदनां, पट्टीकाम, लाकूडकाम, झारीकाम, कातडी वस्तू, तांब्या-पितुळचीं आयदनां हेय परंपरिक उद्देग राज्यांत व्हड प्रमाणाचेर चलतात.
1)भारत अँल्युमिनियम कंपनी- कोर्बा; 2)भारत कोकिंग कोल लि-कुसमुंडा; 3)भारत हेवी इलेक्ट्रिकल्स-भोपाळ; 4)सिमेंट कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया लि.- 3 कारखाने – मांघार, अकलतारा आनी नयागाव; 5)कोल इंडिया लि. ; 6)भारतीय अन्न निगम उज्जैन; 7)हिंदुस्थान कॉपर लि. – मालंजखंड; 8)मँगॅनीज ओर (इंडिया) लि. - उकवा; 9)राश्ट्रीय खनिज विकास निगम – बैलादिला, पन्ना; 10)राश्ट्रीय वृत्तपत्री कागद आनी कागद कारखानो (नेपा मिल्स) – नेपानगर; 11)राशट्रीय कापड निगम (मध्य प्रदेश) लि. – 5 गिरण्यो; 12)भारतीय पोलाद प्राधिकरण – (सेल) – भिलाई; 13)द इंडो – बर्मा पेट्रोलियम कंपनी – कोर्बा हे हांगाचे मुखेल केंद्रीय उपक्र्म. तशेंच गव्हर्नमेंट ओपियम अँड अल्कलॉइड फॅक्टरी – नीमच, सरकारी कागदी चलन आनी दस्तऐवज छापखानो-हुशंगाबाद, बँक नोटी छापखानो-देवास, सरकारी दारूगुळो कारखानो – खमारिया – कटनी, वाटनांचो कारखानो, सेनासामुग्रीचो कारखानो, भारतीय डाक आनी तार कार्यालयाची यंत्रशाळा- जबलपूर, आग्नेय रेल्वेची यंत्रशाळा- रायपूर, हेय उपक्रम ह्या राज्यांत आसात.
‘मध्य प्रदेश उद्देगीक विकास निगम’, ‘मध्य प्रदेश राज्य उद्देग निगम’ , ‘मध्य प्रदेश लघुउद्देग निगम’ , ‘मध्य प्रदेश राज्य शेतकी- उद्देगीक विकास निगम’, ‘मध्य प्रदेश राज्य वनविकास निगम’ , ‘मध्य प्रदेश राज्य वित्त निगम’, अशा तरेच्या कितल्याशाच उद्देगीक उपक्रमांची मध्य प्रदेश राज्यान स्थापणूक करून उद्देगांची उदरगत घडयल्या.
लोक आनी समाजजीण :
हांगा सगळ्या धर्मांचे लोक आसले तरी पूण हिंदू भोवसंख्येन आसात. देशांतल्या हेर राज्यांपरस मध्य प्रदेश राज्यांत मागशिल्ल्या जाति-जमातींची संख्या चड आसा. आदिवासी जाति-जमातींचे लोक राज्यांतले वट्ट लोकसंख्येच्या 33% आसून तांची वसती राज्याच्या दक्षिण वाठारांत, चड करून बस्तर जिल्ह्यांत, तशेंच सातपुडा दोंगरावळींनी आसा. राज्यांतल्या लोकांभितर चडकरून दोन वांशिक गट आसात. उत्तर वाठारांत आनी नर्मदेच्या देगणांत रावपी लोक आर्यवंशाचे आनी दक्षिण, उदेंत वाठारांत रावपी लोक द्रविड वंशाचे आसात. द्रविड लोकांत आदिवासी जाति-जमातींतल्या गोंड लोकांची संख्या सगळ्यांत चड आसा, राज्यांत भिल्ल, बैगा, गोंड, कोरकू, कोल, कमार, मुडिया, माडिया ह्यो मुखेल आदिवासी जाती आनी जमाती आसात. हातुंतल्यो गोंड, मुडिया, माडिया हांची संख्या बस्तर जिल्ह्यांत चड आसा. तशेंच सुरगुजा जिल्ह्यांतल्यो पाओ आनी कोरवा, जशपूर जिल्ह्यांतली उराव, बेतूलांतल्यो मुंडा आनी कोरकू, मंडलांतल्यो गोंड आनी बैगा, छत्तीसगढ जिल्ह्यांतल्यो परजा, भात्रा आनी झाबुआ, भोपाळ आनी माळव्यांतल्यो भिल्ल, भिलाला आनी शिवपुरी वाठारांतली सहरिया ह्यो जमाती मुखेल आसात. भारतांतल्या वट्ट गोंडांतले 66% गोंड लोक मध्य प्रदेशांत रावतात.
भाशा आनी साहित्य :
हिंदी ही राज्याची मुखेल भास, सगळ्या लोकांक समजता. उदेंती हिंदीच्यो अवधी, बाघेली आनी छत्तीसगढी ह्यो बोली चडकरून बाघेलखंड, सुरगुजा छत्तीसगढ, जबलपूर आनी मंडला ह्या जिल्ह्यांनी उलयतात. अस्तंती हिंदीची बुंदेली ही बोली चडशी राज्याच्या मदल्या जिल्ह्यांनी उलयतात. मालवी ही बोली राज्याच्या अस्तंत वाठारांत उलयतात. आदिवासी लोक भिल्ली, गोंडी, हलवी ह्यो भासो उलयतात. तशेंच मराठी, उर्दू, ओडिया, तमिळ, गुजराती, इंग्लीश, तेलुगू, बंगाली ह्योय भाशा राज्यांत उलयतात. म्ध्य प्रदेशाची साहित्य परंपरा ब्हड तशीच खूब पोरनी आसा. जबलपूर हें साहित्याचें केंद्र आसा. हांगाचे भवभूती, राजशेखर, वराहमिहिर, आचार्य सोमशंभू, भारवी, दंडी, नागार्जुन ह्या साहित्यिकांक भोवमानाची सुवात फावो जाल्या. संस्कृत भशेंतल्या साहित्या वांगडाच अपभ्रंश, प्राकृत, पाली ह्या भाशांनी लेगीत बरी साहित्य निर्मणी जाल्या.
मध्य प्रदेश राज्याचो हिंदी साहित्यांत मोलादीक वांटो आसा. कुंभनदास आनी चतुर्भुजदास हे हिंदीतले नामनेचे कवी आसात. हरिदास स्वामी हाणें कृष्णभक्तीचेर कविता बरयल्यो. तशेंच गोपाल, माखन, मदनभट्ट हांणी रामभक्तीचेर कविता बरयल्यो. कुमार मणी, कृष्णभट्ट, पद्माकर, तशेंच बिहारी, केशवदास, कवी भूषण हांकां हिंदी साहित्यांत मानाची सुवात आसा. जगमोहनसिंह हाचें वाडमय प्रसिध्द आसून ताणें मेघदूताचो हिंदींत अणकार केला. लोचन प्रसाद पांडे, मुकुटधारी पांडे, माखनलाल चतुर्वेदी, राश्ट्रवादी कवी सुभद्राकुमारी चौहान, पं. व्दारकाप्रसाद मिश्र, विनय मोहन शर्मा हांणी व्दिवेदी युगांत हिंदीत उत्कृश्ट साहित्य बरयलां. तशेंच आर्विल्ल्या काळांतले रामकुमार वर्मा, भवानीप्रसाद मिश्र, भवानीप्रसाद तिवारी, रामानुजलाल श्रीवास्तव, गजानन माधव मुकितबोध, प्रभाकर माचवे, गिरिजाकुमार माथुर, शिवमंगलसिंह ‘सुमन’. हरिशंकर परसाई, शरद जोशी, श्रीकांत वर्मा हांणी हिंदी साहित्यांत मोलादीक वावर केला.
म्हत्वाचीं थळां :
इतिहासीक, भूगोलीक नदरेन हें राज्य पर्यटकांखातीत नामवेचें जावन आसा. ग्वाल्हेरचो किल्लो, मानसिंगाचो राजवाडो आनी राणी लक्ष्मीबाईचें हांगा स्मारक आसा. हांगा दरवर्सा जावपी तानसेन संगीत उत्सव प्रसिध्द आसा. शिवपुरी हांगा राश्ट्रीय उद्यान आसा. खजुराहोचीं देवळां, तातुंतल्या शिल्पांखातीत प्रसिध्द आसात. महोबा हांगाचो मदनसागर, जैन तीर्थंकर हांच्या कोरांतिल्ल्या मूर्तींपासत खूब नामना आसा. सांची हांगा बौध्द स्तूपांचेर जातककथा आनी सम्राट अशोकाचे जिणेंतले प्रसंग कोरांतल्यात. थंयच ‘विदिशा’ ही एक इतिहासीक
