सुवात आसून एक ब्राह्मी शिलालेख आनी उदयगिरीचीं लेणीं आसात. भोपाळ हांगा ल्हान-व्हड तळीं, ताज-उल्-मशीद, मोती मशीद् जामा मशीद, कितल्योशोच बागो हीं पर्यटकांचीं आकर्शणां आसात. इंदूर हांगा लालबाग, माणिकबाग, पोरनो राजवाडो, नवो राजवाडो तशेंच जैनांचें काच मंदिर, छत्रीबाग आसात. उज्जैन हांगा बारा ज्योतिर्लिंगांतलें महाकालेश्र्वर हें एक ज्योतिर्लिंग आसा. मांडू हांगा अश्रफी महाल, जामा मशीद, जहाजमहाल आनी मांडवगड आसात. जबलपूर हांगा मदनमहाल, भेडाघाट आनी नर्मदेवयलो नामनेचो धबधबो आसा. ओंकारमांधाता, महेश्र्वर, धार, बांधोगढ, कान्हा, पंचमढी ह्यो सुवातीय पर्यटकांक ओड लायतात. - माणिकराव राम नायक गावणेकार
मध्वमुनीश्र्वर :
(इ. स. चें 17-18 वें शतमान). एक मराठी संतकवी. हो नासिकाक रावतालो. ताच्या बापायचें नांव नारायण आनी आवयचें नांव व्दारावती आशिल्लें. हाचें मूळ नांव त्रिंबक. तो देशस्थ ऋगवेदी माध्वसंप्रदायी ब्राह्मण आशिल्लो. ताचे आवय बापायक बरेच दीस भुरगें नाशिल्लें. फुडें त्र्यंबकेश्र्वरी अनुश्ठान करतकच शिवप्रसादान तांकां चलो जालो. म्हणूनच ताचें नांव त्रिंबक अशें दवरलें. आवय-बापायच्या हाताखाल ताणें मुळावें शिक्षण पुराय केलें. फुडें ताणें ब्रह्याज्ञानाचे प्राप्तीखातीर सप्तशृंगी देवीमुखार तप केलें. देवी प्रसन्न जावन तिणें त्रिंबकाक दृश्टांत दिवन सांगलें की आपल्या प्रदक्षिणावाटेर तुका जो कोण मेळटलो ताका तूं गुरू कर. तेप्रमाण तो प्रदक्षणां काडपाक गेलो, तेन्न ताका शुक्राचार्यान वागाच्या रुपान देर्शन दिलें. तेन्ना त्रिंबकान ताचेमुखार साश्टांग नमस्कार घोलो. तो उठून उबो रावलो तेन्ना साक्षात शुक्राचार्यान ताका दर्शन दिलें. उपरांत त्रिंबकान ताचेकडल्यान गुरूमंत्र घेतलो अशी आख्यायिका आसा.
त्रिंबकाचें लग्न जाल्लें. पूण गुरूकृपा जातकच ताचें संवसारांत मन रमना जालें. तो स्वच्छंद वागूंक लागलो. तेन्ना वैश्णव मंडळीन ताच्याआड मध्वाचार्याकडे कागाळ करून ताका शिक्षा करची अशें विनयलें. तेप्रमाण त्रिंबकाची चवकशी करूंक मध्वाचार्य नासिकाक आयलो. पूण त्रिंबकाक प्रत्यक्ष मेळटकच ताका ताची योग्यता पटली आनी देखून ताणें ताका मध्वमुनीश्र्वर म्हूण नमस्कार केलो. ते उपरांत मध्वमुनीश्र्वर तिर्थयात्रेक गेलो. वाटेंत ताणें जायते कडेन देवदेवतांच्यो मूर्ती स्थापन केल्यो आनी लोकांक जायते चमत्कार दाखयले. तिर्थयात्रेसावन परत येतकच ताणें आपलें उरिल्लें आयुश्य देवांचे उत्सव मनोवपांत आनी परमेश्र्वराव्या चिंतनांत सारलें.
मध्वमुनीश्र्वर एक बरो किर्तनकार आशिल्लो. ताणें किर्तनाखातीर जायती गीतरचना केल्ली. सद्या ताच्या नांवार सुमार सातशें पदां आसून तीं ‘मध्वमुनीश्र्वरांची कविता’ ह्या नांवान संकलीत आसात. ताची भास रसाळ आनी गावपासारकी आसताली. - कों. वि. सं. मं.
मध्वाचार्य :
(जल्म : सुमार 1199; मरण : सुमार 1278).
एक तत्त्वज्ञ, आचार्य आनी पंथ-संस्थापक. माध्वमताचे लोक ताका वायुदेवाचो अवतार मानतात.
मध्वाचार्याचो जल्म सद्याच्या दक्षिण कॅनरा जिल्ह्यांतल्या उडुपी गांवालागसार ‘रजतपीठ’ (हालींचें कल्याणपूर) हांगा जालो. ताच्या बापायचें नांव मध्यगेहभट्ट आनी आवयचें नांव वेदवती. आवय-बापायन ताका वासुदेव हें नांव दवरील्लें. ताचेपयलीं जल्मल्ले ताचे व्हडले दोन भाव ल्हानपणांतूच भायर पडले. पिरायेच्या पंदराव्या वर्सा वासुदेवान संन्यास घेवपाचो थारायलो. तेन्ना आवय-बापायक खूब वायट दिसलें. तांणी ताका खूब विरोध केलो. पूण ताचो निश्र्वेव खर आशिल्लो. तो उडुपी हांगा गेलो आनी अच्युतप्रेक्षमुनी ह्या गुरूकडल्यान संन्यासाश्रम घेतलो. त्यावेळार ताणें आपल्याक ‘पूर्णप्रज्ञ’ हें नांव घेतलें.
अच्युतप्रेक्ष यती हो अव्दैती आशिल्लो आनी मध्वाचार्य व्दैती. तेखातीर ह्या गुरू- शिश्याभितर खुबदां शास्त्राचेर वाद चलताले. पूण गुरून ताका वैचारीक स्वातंत्र्य दिल्ल्यान मध्वाचार्य आपल्या व्दैत मताचो पुरस्कार करतालो. ताणें उडुपीक व्दैत मताचेर प्रवचनां सुरू केलीं. ल्हव ल्हव ताची सगळ्याक कीर्त जाली. फुडें अच्युतप्रेक्ष हाणें ताका आपल्या मठाचो उत्तराधिकारी केलो आनी ताका शंखाभिशेक घालून ताचें आनंदतीर्थ अशें दुसरें नांव दवरलें. फुडें ताणें आपल्या तत्त्वज्ञानाचो प्रचार करपाखातीर देशभर भोंवडी करपाचें येवजिलें. आपल्या गुरूवांगडा ताणें दक्षिणेंतल्या मंगळूर, विष्णुमंगलम, त्रिवेंद्रम, रामेश्र्वरम, श्रीरंगम ह्या क्षेत्रांनी भोंवडी केली. थंय वचून ताणें थंयच्या अव्दैती विव्दानांकडे भासाभास केली. दक्षिणेंतली यात्रा सोपोवन उडुपीक परत येतकच ताणें व्दैत मताक अणसरून गीतेचर भाश्य केलें.
कांय काळाउपरांत ताणें उत्तर भारताची यात्रा केली. हे यात्रेंत ताचे खुबशे शिश्य ताचेवांगडा आशिल्ले. गंगेंत न्हाण घेवन ते हिमालयांत बद्रिकाश्रमांत गेले. थंय तांणी बंदरीनारायणा मुखार गीताभाश्य वाचून दाखयलें. थंयसावन ते फुडें व्यासाश्रमाकडे गेले. वेदव्यासाचें दर्शन
