मनुस्मृति :
हिंदू धर्मशास्त्राचो एक मुखेल ग्रंथ. मानव धर्मशास्त्र ह्या नांवानूय हो ग्रंथ प्रसिध्द आसा. हो ग्रंथ हिंदू संस्कृतीचो, आचारांचो आनी वेव्हारांचो आदार ग्रंथ थारला. हिंदू धर्मांत जल्मासावन ते मरणामेरेन जावपी संस्कारांचेर मनुस्मृतीचो प्रभाव दिसता.
मनु हो मानव जातीचो मूळावो पुरूस आशिल्ल्याचें वेदग्रंथांत म्हळां. पुताणकारांच्या मतांप्रमाण मनु हो ब्रह्मदेवाचो मानसपुत्र आनी धर्मशास्त्राचो आदिप्रणेतो आसा. ताणें मनुस्मृतीचे उत्पत्तीची कथा सांगल्या ती अशी- ब्रह्मदेवासावन सैम (विराट) उत्पन्न जालो, उपरांत मनुची उत्पत्ती जाली. मनुसावन भृगु, नारद प्रभृती ऋषींची उत्पती जाली, ब्रह्मदेवान आपणें रचिल्लें शास्त्र मनुक शिकयलें, मनुन लोककल्याणाच्या उद्देशान तें धा ऋषींक शिकयलें. भृगु हाणें हें शास्त्र ह्या ऋषीकडच्यान मेळयलें. मुखार कांय ऋषी विंगड विंगड वर्णांचे धर्म जाणून घेवपाक मनुकडेन गेल्ले, तेन्ना मनुन तांकां भृगुकडेन वचपाक सांगलें आनी भृगुन त्या ऋषींक सांगिल्लें शास्त्र म्हळ्यारूच मनुस्मृती.
सद्या अस्तित्वांत आशिल्ली मनुस्मृती कोणें आनी खंयच्या काळांत रचली हें सांगप खूब कठीण. मनुस्मृतीचो आनी आदीम वेंदवाडमयाचो खोलायेन अभ्यास केल्यार, पुराणांनी वा मानवजातीचो मुळावो पुरूस म्हूण ऋग्वेदांत ज्या मनुचो उल्लेख केला त्या मनुन हो ग्रंथ रचप शक्य ना अशेंय एक मत आसा. महाभारतांत, स्वायंभुव मनु हाणें धर्मशास्त्राचो प्रसार केलो आनी प्राचेवस मनुन राजनितीशास्त्राचो प्रसार केल्लो, अशें म्हळां. सुरवेक मनुच्या नांवाचेर दोन वेगळे ग्रंथ अस्तित्वांत आशिल्ले. पूण उपरांत ह्या दोनूय ग्रंथांतली म्हायती एकठांय हाडून मनुस्मृती ह्या स्वतंत्र ग्रंथाची रचणूक जाली आसुंये.
कांय इतिहासकारांनी ह्याच ग्रंथाच्या आनी हेर पुराव्यांच्या आदाराचेर मनुस्मृतीचे रचणुकेचो काळ थरोवपाचो यत्न केला. मेधातिथी हाणें इ. स. 9000च्या सुमाराक बरयल्ल्या भाश्यांत ज्या मूळग्रंथाचेर टिका केल्या तो मनुस्मृतीसारकोच आशिल्लो. विश्र्वरुपान ज्या श्लोकांचेर टिका केल्ली ते चडशे श्लोक मनुस्मृतिंतलेच आसात, तेन्ना विश्र्वरुपाच्या काळांतूय हालिंचीच मनुस्मृति अस्तित्वांत आशिल्ली हें सिध्द जाता. शबरस्वामीचो काळ. इ. स. 500च्या पयलींचो आसा आनी जैनिनीय सूत्रांचेर शबरस्वामीन केल्ल्या भाश्यांत मनूचो उल्लेख आयला. मनुस्मृतींतले 8.318 आनी 8.316 हे श्लोक रामायणांत आयल्यात. हाचेवयल्यान मनुस्मृतीक हालींचें स्वरुप इ.स. च्या 2ऱ्या शेंकडयापयलीं खूब वर्सां प्राप्त जाल्लें आसुंये. मनुस्मृती याज्ञवल्कय स्मितिपरस खूब आदल्या काळाची आसुंये अशें त्या दोनूय ग्रंथांतल्या मतांची तुळा केल्यार दिश्टी पडटा. महाभारतांत साबारकडेन मनुचो उल्लेख जाला. महाभारतांतले साबार श्लोक मनुस्मृतिंतल्या श्लोकांकडेन एकरूप आसात. ह्या पुराव्यांवयल्यान मनुस्मृती ग्रंथाची रचणूक महाभारतापयलीं जाल्ली आसा. पूण म. म. काणे हाच्या मताप्रमाण इ. स. दोनशें उपरांतच्या हिंदूधर्मशास्त्राचेर भर दिवपी लेखक मनुक चड म्हत्व दितात, तेन्ना आयज आमच्यामुखार आशिल्ल्या ह्या ग्रंथाची रचणूक इ. स. चे सुरवेक जाल्ली आसुंये. तशेंच चडशे संशोधक इ. स. प. 200 ते इ. स. 200 हो चारशें वर्सांचो काळ मनुस्मृतिचो काळ म्हूण मानतात.
मनुस्मृतिंत 12 अध्याय आसून, 2,684 श्लोक आसात. पयल्या अध्यायांत ब्रह्मदेवाची उत्पत्ती, सैमाची रचणूक, मनुचो जल्म, धर्मशास्त्राची निर्मिती, मनुक ह्या शास्त्राचो लाव, उपरांत तें हेतांक कशें मेळ्ळें, वेगवेगळे युग, प्रजापतिसावन निर्माण जाल्ले चार वर्णांचे लोक (ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आनी शूद्र) चारुय वर्णांचीं कर्मां आनी समाजांत तांची सुवात, चातुर्वर्ण्यांचें म्हत्व आनी हेर म्हायती दिल्या.
दुसऱ्या अध्यायांत धर्माची व्याख्या, धर्मीचीं उगमस्थळां, वेगवेगळ्या लोकांचे अधिकार, तांचीं कर्तव्यां आनी तांचेर आशिल्ल्यो जापसालदारक्यो, विंगडविगड संस्कार आनी तांची गरज, वैदिक शिक्षणाची सुरवात, मूज, गुरु आनी शिश्य हांचे संबंद, ब्रह्मचाऱ्यांचीं कर्तव्यां, कोणें वेद शिकप आनी कोणें शिकचे न्हय, ते कोणाकडच्यान शिकचे, वेगवेगळ्या वर्णांच्या लोकांकडेन संबंद कसो आसलो आनी आदर्श विद्यार्थी हांचेर भर दिला.
ब्रह्मचर्याची मर्यादा, लग्नाचे विशय आनी नेम, लग्न जावपाक जोडीदार कसो आनी खंयचे जातीचो आसचो, लग्नाचे वेगवेगळे प्रकार, न्हवऱ्या व्हंकलेचे संबंद आनी तांचीं कर्तव्यां, गृहस्थाश्रम, पंचमहायज्ञ, श्राध्द आनी हेर विधिंची म्हायती तिसऱ्या अध्यायांत दिल्या.
चवथ्या अध्यायांत घरकारभाऱ्याचीं म्हळ्यार गृहस्थाचीं कर्तव्यां आनी ताचो स्वभाव, आपलो घर संवसार सुखी जावचो म्हूण ताणें कसो वावूरचो आनी कसो वावूरचो न्हय हें सांगलां.
पांचव्या अध्यायांत वेगवेगळ्या वर्णांच्या लोकांनी कसलें अन्न जेवचें आनी कसलें जेवचें न्हय, मांस कोणे खांवचें, कोणाच्या हातांतल्यान उदक घेवचें न्हय, सुयेर आनी सुतक हांचेर भर, बायलांचीं कर्तव्यां आनी तांची वागणूक, पातिव्रत्य हांचेर भर दिला.
सव्या अध्यायांत वानप्रस्थाश्रम, अतिथिपुजा, संन्यासधर्म, ध्यानयोग, मोक्ष-साधना, दशलक्षण सादारण धर्म हांचेविशीं म्हायती दिल्या.
गृहस्थधर्म यशस्वीपणान पार केल्या उपरांत जण एकल्यान रानांत वचून संन्यासधर्म आपणावंक जाय आनी मोक्ष मेळपाखातीर साधना करपाक जाय. घरदार सोडून रानांत गेल्याउपरांत त्या मनशान फकत रानांत मेळपी फळांचेर आपली भूक भागोवंक जाय अशेंय अध्यायांत म्हळां.
सातव्या अध्यायांत आदर्श राजा कसो आसचो हाचेर भर दिला. आपले प्रजेची राखण करप हो मुखेल राजधर्म जावन आसा आनी
