हेखातिरुच खासा देवानूच ताका भूंयेचेर धाडला अशें मनु सांगता. राजा हो दंडाचें (ख्यास्तीचें) प्रतिक आसा. आपले प्रजेच्या संरक्षणाखातीर तो निर्माण जाला म्हूण ताचें पद सगळ्यांत उंचेलें आसा. हाका लागून राजा जाण्टो, तरणाटो वा नेण्टो आसूं, प्रजेन ताचो सदांच आदर करपाक जाय आनी ताचे आज्ञेंतूच वागपाक जाय. पूण राजाक विधींआड वागपाचो मातलेगीत अधिकार ना. राजान धर्माच्या आदाराचेरूच न्याय दिवपाक जाय. धार्मिक राजा हो स्वर्गाचो तर अधार्मिक राजा नरकाचो धनी अशें ह्या ग्रंथांत म्हळां. समाजाचेर नियंत्रण दवरपाक आनी समाजाचे नेम चालींत हाडपाक राजान दंडसंस्थेचो वेवस्थित वापर केल्यारूच ताचें राज्य सारकें चलतलें ही इतिहासिक वस्तुस्थिती मनुच्या राजनितीशास्त्रांत स्पश्ट जाल्या.
आठव्या अध्यायांत राजा आनी न्याय, न्यायालयाचो विशय आशिल्ले वेव्हार, हेर न्यायधिश, न्यायालयांत जावपी बाचाबाची, साक्षीधर्म, सत्याची तोखणाय, सपूत, वेगवेगळे अपराध आनी ते संबंदीं जावपी ख्यास्त हांचेर उजवाड घाला.
मनुन ख्यास्त (दंड) प्रकारांचेर चड खोलायेन म्हायती दिल्ली आसा. ताच्या मतान मनशाच्या स्वभावांत दैवी आनी आसुरी अशे दोन अंश आसतात. दैवी अंश कल्याणकारक आनी आसुरी अंश विनाशकारक आसता. आसुरी वृत्ती वाडल्यार मनीस विकारी जाता आनी धर्म आचरणाचे बाबींत ताच्या हातांतल्यान अपराध जावपाक लागतात. अशा वेळार ताका धर्मपालनाविशीं प्रवृत्त करपाखातीर राजान ताका ख्यास्त करपाक जाय. पूण ह्या दंडाचो (ख्यास्त) प्रयोग खोलायेन जावपाक जाय. गुन्यांव करतल्यांक तांच्या गुन्यांवाप्रमाणूच ख्यास्त जावपाक जाय. तशें जालें ना जाल्यार समाजांत राजाविशीं असंतोश उत्पन्न जावन शांती आनी सुरक्षा हांचो नाश जातलो. हाका लागून जण एका गुन्यांवकाराक योग्य ती ख्यास्त जावपाक जाय.
बायलांची वागणूक, तांची राखण, बायल-दादलो हांचे संबंद, बायलांचो धर्म, नियोग निंदा, लग्नाची पिराय, स्त्रीधन, वारसो हक्क, बायलांच्या वेगवेगळ्या अपराधांखातीर वेगवेगळी ख्यास्त, जुगार-सोरो आनी तांचो समागाचेर वायट परिणाम, तांचो बंदोबस्त ह्या सगळ्यांची णवव्या अध्यायांत म्हायती दिल्या.
चारूय जातींच्या लोकांचे आनी हेर जातींच्या लोकांचे संबंद, चार वर्णांखेरीज हेर जाती कशो निर्माण जाल्यो, आपध्दर्म, अस्पृश्य जातींच्या लोकांची समाजांत सुवात, तांचो धर्म, तांचो हेरांकडेन संबंद, तांचो वेवसाय आनी परधर्माविशीं हेर म्हायती धाव्या अध्यायांत दिल्या.
इकराव्या अध्यायांत दानधर्म, ताचें फळ आनी गरज, यज्ञाचें म्हत्व आनी ताचे खातीर लागपी सगळ्यो वस्तू कशो मेळोवप, यज्ञ कोणें करचो आनी तो कोणें करून घेवंचो, वेगवेगळें पाप आनी पापांप्रमाण प्रायश्र्वीत, पापांविशीं पश्र्वाताप आनी हेर म्हायती दिल्ली आसा.
निमाण्या म्हळ्यार 12व्या अध्यायांत वेगवेगळ्या कर्मांचीं फळां, त्रिविध मानस कर्मां, चतुर्वीध वाचिक कर्मां, त्रिविध शरीर कर्मां, स्वताविशींचें गिन्यान, मोक्ष मेळपाखातीर वेगवेगळीं साधनां मनुच्या मतान वेदांचो अभ्यास, तप, गिन्यान, इंद्रियनिग्रह, अहिंसा आनी गुरूभक्ति ह्यो स व्हड मोक्षसाधना आसात. सगळे धर्म हे मनशाच्या मोक्षाखातीरूच आसात. जो कोण आपल्या आत्म्याक आत्म्याच्या योगानूच पळयता तो पुराय समतेचो अणभव घेवन मुक्त जाता.
मनुस्मृतींत समाजरचणुकेचेर आनी राज्यशास्त्राचेर चड भर दिल्लो आसा. हया ग्रंथांतली समाजरचणूक म्हळ्यार चातुर्वर्ण्यवेवस्था. हातूंत ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य आनी शूद्र हांचो आस्पाव जाता. हे रचणूकेंत ब्राह्मणांक सगळ्यांत उंचेली तर शूद्रांक साप्प सकयली सुवात दिल्या. मनुस्मृतींत प्रतीत जाल्ली चतुर्वर्ण्य वेवस्था आनी हे वेवस्थे अंतर्गत असो समाजीक भाव आनी दादलो-बायले मदली असमता हाका लागून उपरांत ह्या ग्रंथाचेर खूब टिका जावपाक लागली. मेधातिथी, गोविंदराज आनी कुल्लूक हांणी मनुस्मृतिचेर केल्ल्यो टिका चड प्रसिध्द आसात. नारायण, राघवनंद, नंदन हांणीय मनुस्मृतिचेर टिका केल्ल्यो आसात. एकुणिसाव्या शेंकडयांत आनी विसाव्या शेंकडयाचे सुरवेक हिंदु समाजसुदारकांनी ह्या ग्रंथाचेर खूब टिका केल्यो. मनुस्मृतीचेर टिका करप ही आयज लेगीत भारतीय समाजसुदारणा चळवळीची मुखेल मोख आसा.
मनुस्मृतिचो शेक फकत भारतांतूच आशिल्लो अशें न्हय. चंपा आनी कांबोज ह्या देशांतल्या प्राचिन शिलालेखांतले कांय श्लोक मनुस्मृतींतल्या श्लोकांकडेन जुळटात. ब्रह्मी लोक ज्या धम्मथरांवरवीं चलतात ती मनुस्मतीच्या आदाराचेर तयार केल्ली आसा. बाली जुंव्याचेर आयजलेगीत मनृस्मृतीक कायदयांचो एक मुखेल ग्रंथ म्हूण मानची सुवात आसा. - कों. वि. सं. मं.
पूरक नोंद :
मनु.
मन्मथ स्वामी :
(जल्म : 1560, नेकनूर ; समाधी : 1613).
एक वीरशैव संत आनी कवी. ताचो जल्म ताच्या आजोळा बीड जिल्ह्यांतल्या भूम तालूक्यांतल्या नेकनूर ह्या गांवांत जालो. उस्मानाबाद जिल्ह्यांतलो कोळंब हो ताचो मूळ गांव. आवयचें नांव पार्वतीबाई आनी बापायचें लिंगस्वामी. बीड जिल्ह्यांतल्या मानूर मठाचो स्वामी बसवलिंगस्वामी हो ताचो दीक्षा आनी अध्ययन गुरू.
बीड जिल्ह्यांतल्या मांजरसुंभा गांवालागसारच्या दोंगरांत शिवकडा
