साठे (बरबाधा कंजारी), अमिताभ, योगिराज वाघमारे हांणी दलित कथासाहित्यांत भर घाली. दत्ता भगत, प्रेमानंद गज्वी, उत्तम बंडू तुपे ह्या म्हत्वाच्या नाटककारांनी दलित रंगमाचयेचेर मोलादीक वावार केलो. दलित साहित्याच्या प्रकाशनाच्या मळार डॉ. गंगाधर पानतावणें हाच्या संपादनाखाल उजवाडा येवपी अस्मितादर्श हें नेमाळें म्हत्वाचो वावर करता.
दलित साहित्याच्या फाटोफाट गांवगिऱ्या साहित्याची चळवळ सुरू जाली. आनंद यादव, रा. रं. बोराडे आनी नागनाथ कोत्तापल्ले हांणी गांवगिरी साहित्य चळवळ चालीक लायली. गोतावळा, नटरंग (आनंद यादव), पाचोळा (रा. रं बोराडे) ह्यो गांवगिऱ्या साहित्य मळावयल्यो मोलादीक साहित्य कृती. सदयाच्या काळांत गांवगिऱ्या साहित्याच्या मळार आनंद पाटील (कागुद आणि सावली), पुरषोत्तम बोरकर (मेड इन इंडिया), राजन गवस (चौंडक, भंडारभोग) आदी जायते लेखक कथा कादंबरी ह्या स्वरुपाचें लिखाण करतात. गांवगिरे कवितेच्या मळार आनंद यादव, विठ्ठल वाघ, गणेश कुडे, सोपान हाळमकर, उत्तम कोळगांवकर हांचीं. नांवां उल्लेख करपासारकीं आसात. गो.म. कुलकर्णी, अ. वा. कुलकर्णी हांणी गांवगिऱ्या साहित्याचें आनी डॉ. भालचंद्र फडके, वसंत मून हांणी दलित साहित्याची समिक्षा करपी बरप केलें. गौरी देशपांडे, सोनिया आदी लेखिकांनी बायलांचे नदरेंतल्यान कथा लेखन केलें. विधुत भागवत, आश्र्विनी धोंगडे, विलास खोले हांणी स्त्रिवादी समीक्षा लिखाण केलें.
या. वा. वडस्कर, सुभाष सावरकर हांणी विदर्भांत जनसाहित्याची चळवळ निर्माण केली. हाचेवांगडाच आदिवासी साहित्य हो नवो साहित्यप्रवाह मराठी साहित्यांत मिर्माण जालो.
नेमाळीं :
इ. स. 1832त बाळशास्त्री जांभेकर हाणें सुरू केल्लें ‘दर्पण’ हें मराठींतलें पयलें खबरांपत्र. ताणेंच 1840 त राघोबा जनार्दन हाच्या आदारान ‘दिग्दर्शन’ हें पयलें मराठी म्हयन्याळें सुरू केलें. उपरांत प्रभाकर मराठी ज्ञानप्रसारक, विविधज्ञानविस्वार अशीं जायतीं नेमाळीं सुरू जालीं. ह्या नेमाळ्यांचो मुखेल उद्देश गिन्यानाचो प्रसार करप, ताचो संग्रह करप असो आशिल्लो. ‘ज्ञानोदय’ ह्या सारकीं नेमाळीं धर्मप्रसाराचो वावर करतालीं. ‘सर्वसंग्रह’ सारकीं कांय नेमाळीं पुर्विल्ल्या मराठी साहित्याचें मुद्रण करतालीं. 1874 त विष्णुशास्त्री चिपळूणकर हाणें निबंधमाला हें नेमाळें सुरू करून मराठी नेमाळें साहित्याक नवी दिका दिली. स्वदेश, स्वधर्म, स्वभाशा हांच्या पुरस्काराचो नवो मंत्र दिलो. ताच्यापसून प्रेरणा घेवन टिळकान ‘केसरी’ आनी ‘मराठा’ हीं दिसाळीं सुरू केलीं. आगरकरान समाजसुदारणेच्या हेतान ‘सुधारक’ सुरू केलें. हाचेभायर ‘काळ’, ‘संदेश’, ‘भाला’ अशीं जायतीं दिसाळीं राजकीय मतप्रतिपादनाखातीर सुरू जालीं. डॉ. आंबेडकरान ‘जनता’, बहिष्कृत भारत हातूंतल्यान दलित समाजाचे प्रश्न मांडले.
ह. ना. आपटे हाणें सुरू केल्लें (1890) ‘करमणूक’ हें मराठींतलें पयलें साहित्यीक नेमाळें. ही परंपरा ‘मनोरंजन’, ‘रत्नाकर’, ‘प्रतिभा’ ह्या मासिकांनी फुडें व्हेली. सदयाच्या काळांत प्रतिष्ठान, युववाणी, पंचधारा, महाराष्ट्र साहित्य पत्रिका, आस्मितादर्श आदी जायत्या नेमाळ्यांवरवीं नवें साहित्य उजवाडा येता. दै. महाराष्ट्र टाइम्स, लोकसता, केसरी आदी जायतीं दिसाळीं, पाक्षिकां, नेमाळीं आनी वेगवेगळ्या स्वरुपाचे दिवाळी अंक उजवाडा येतात.
साहित्यसंस्था :
1906 त स्थापन जाल्ली ‘महाराष्ट्र साहित्य परिषद पुणें’ ही महाराष्ट्रांतली पयली साहित्य संस्था. तेचपरी विदर्भ साहित्य संघ, नागपूर; मराठवाडा साहित्यपरिशद औरंगाबाद; मुंबई मराठी साहित्य संघ, मुंबय; मराठी साहित्य परिशद आंध्रप्रदेश, हैदराबाद; मध्यप्रदेश साहित्य परिशद, जबलपूर; कर्नाटक राज्य मराठी साहित्य परिशद, गुलबर्गा; गोमंतक साहित्य सेवक मंडळ: गोवा; शारदोपासक मंडळ, ग्वाल्हेर; मराठी वाडमय मंडळ उज्जैन आदी जायत्यो साहित्य संस्था महाराष्ट्रांत आनी महाराष्ट्राभायर मराठी साहित्याक उर्बा दिवपाचो आनी पोसवण दिवपाचो वावर करतात. तेचपरी नेमाळीं वा ग्रंथ उजवाडा हाडप अशेतरेचें कामय ह्यो साहित्य संस्था करतात. ह्यो साहित्यसंस्था ‘प्रतिष्ठान’, ‘युववाणी’, ‘पंचधारा’, ‘महाराष्ट्र साहित्य पत्रिका’ आदी नेमाळीं चलयतात. 1961 त मराठी साहित्य महामंडळाची स्थापना जाली. ही संस्था अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाची संयोजनाची जबाबादारी घेता. मराठी साहित्य संमेलनाची सुरवात न्या. रानडे हाणें सुरू केल्ली. 1878 त पयलें मराठी ग्रंथकार संमेलन जाल्लें, तेन्नाच्यान दर वर्सा अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलन जाता.
इनामां :
महाराष्ट्र राज्य, साहित्य अकादेमी दिल्ली, महाराष्ट्र साहित्य परिशद पुणें, महाराष्ट्र राज्य साहित्य संस्कृती मंडळ, मुंबय ह्यो आनी हेर जायत्या संस्थांकडल्यान मराठींतले बरे साहित्यकृतींक पुरस्कार दिवप जातात. साहित्य अकादेमी पुरस्कार मेळिल्ल्या पुस्तकांत उपरा, उचल्या, झोंबी, हरवलेले दिवस, टीका स्वयंवर, आदी जायत्या सोबीत साहित्यकृतींचो आस्पाव जाता. वि. स. खांडेकर आनी वि. वा. शिरवाडकर हांकां भारतीय साहित्याच्या मळार सर्वोत्कृश्ट समजुपांत येवपी ज्ञानपीठ पुरस्कार फाव जाल्लो आसा. दया पवार, लक्ष्मण माने हांकां फाय फांउंडेशनचे पुरस्कार मेळ्ळ्यात. हालींच्या काळांत ज्येश्ठ कवी विंदा करंदीकर हाका मध्य प्रदेश सरकाराचो कबीर पुरस्कार मेळ्ळा. कवी नारायण सुर्वे हाका यशवंतराव चव्हाण प्रतिश्ठानचो पुरस्कार दिवपांत आयलो. गोंयचे गोमंतक मराठी अकादमीवरवीं गोंयच्या मराठी साहित्याक पुरस्कार दिवप जातात.
ग्रंथालयां :
मराठी ग्रंथसंग्रहालय ठाणें आनी मुंबय ग्रंथसंग्रहालय दादर, मुंबय हीं महाराष्ट्रांतलीं सगळ्यांत व्हड आनी सगळ्यांत पोरनीं ग्रंथालयां. महाराष्ट्रांतलीं हेर उल्लेख करपासारकीं ग्रंथालयां अशीं: वाचन
