मुरली: एक वायुवाद्य. हाका सातारा, वंशी, कोळलू, वेणू, अलगूज, अलगोजा, मुरली, कोळवी, कुळल, पिल्लनकुळल, पिल्लनग्रोवी, जोडपावा, पावा अशीं विंगड विंगड नांवां आसात. हीं नांवां त्या त्या प्रदेशांतले, मुरलेची लांबाय, बुराकांची संख्या आनी वादनतंत्रां हांचेमदल्या वेगळेपणाक लागून पडल्यांत.
भांगर, चांदी, पितुळ, हतयादांत,चंदन, रक्तचंदन, वेत, खैर हांचेपसून मुरली करतात. हांचेमदली कोंड्याची मुरली करतात. हांचेमदी कोंड्याची मुरली वाजपाक सगळ्यांत बरी आसता. पूण ती खास अशा सुराची मेळपाक कठीन आसता. उश्ण हवामानांत कोंड्याची मुरली वेरेवन बेसूर जाता. हेखातीर पितुळची आनी लाकडाची मुरली चड वापरतात.
हें वाद्य करपाक एक वाटकुळी लांब पोकळ नळी वापरतात. मुरलेची लांबाय तिच्या प्रकाराप्रमाण १५ ते ६० सेंमी. अशी आसता. वाजोवपाच्या बुराकावांगडा स्वर काडपाखातीर नेमक्याच अंतराचेर स ते आठ बुराक आसतात.
मुरलेंत एक तोंक चेपटें आशिल्ली आनी दोनूय तोंकां उक्तीं आशिल्लेय कांय प्रकार आसतात. दोनूय वटांनी उक्ते आशिल्ले मुरलेक बासरी अशेंय म्हणटात.
आठ बुराक आशिल्ले मुरलेंत, एक बुराक हवा भायर वचपाखातीर आनी सात बुराक सात स्वरांखातीर आसतात. जेन्ना मुरलेक स बुराक आसातात, तेन्ना सगळे बुराक बंद करतकच सातवो सूर येता. एकेचवटेन चेपटी आशिल्ले तोंकाचे मुरलेंत नेटान फूक मारल्यार वयल्या सप्तकांतलो पंचम मेळटा आनी उक्त्या प्रकारांत वयलो षड्ज मेळटा. हेखेरीज अष्टमस्वर काडपाक आनी सकयलो स्वर काडपाक चड बुराक आसतात. कोमल स्वर वाजोवपाक अस्तेंत वादनापद्दतींत 'क्रॉस फिंगरिंग' तंत्र वापरतात. भारतीय पद्दतींत बुराक अर्दे उगडून हे स्वर काडटात.
भारतीय संगीत परंपरेंत मुरलेक उंचेली सुवात मेळ्ळ्या. हिंदू धर्मांत श्रीकृष्णाचे मुरलेसंबंदान बऱ्योच आख्यायिका आसात. बुध्दाच्या काळांतूय धर्मीक संगीतींत ह्या वाद्द्याक खाशेली सुवात आशिल्ली. सूत्रवाङमय आनी जातककथांनी ह्या वाद्द्याचे उल्लेख सांपडटात.
पुर्विल्ल्या काळांत स्वरसप्तक थारावपाखातीर वेणू आनी वीणा हीं दोन वाद्द्यां प्रमाण मानताले. अस्तंती सांगितांतलीं फ्लयूट, रॅकॉर्डर, फाइफ ही वाद्द्यां मुरली ह्या प्रकाराखाला येतात.
मुरली, गायन-वादनाचे साथींत तशेंच स्वतंत्र वादनाखातीरूय वापरतात. अस्तंती संगितांत १८३२ आनी १८४७ ह्या वर्सा, जर्मन फ्ल्यूट वादक टेओबाल्ट बम हाणें फ्ल्यूटाचे रचणूकेंत बदल करून वादनतंत्रांत सुदारणा घडोवन हाडल्यात.
भारतांत हालींच्या काळांत नामनेच्या बासरीवादकांची एक परंपराच निर्माण जाल्या. पन्नालाल घोष, टी.आर.महालिंगम, देवेंद्र मुर्डेश्र्वर, बेडा देसाई, हरिप्रसाद चौरासिया, विजय राघवराव हे कांय नामनेचे मुंरलीवादक आसात.
मुरळीः खंडोबा देवाची उपासिका. भुरगें जालेंना वा जाल्लें भुरगें वांचलेना जाल्यार ‘भुरगें वाचल्यार तुका ओंपीन’ अशी खंडोबाक आंगवण करतात. अशे तरेन खंडोबाक ओंपिल्ल्या चल्यांक ‘मुरळी’ आनी चल्यांक ‘वाघ्ये’ म्हण्टात. कांय खेपे लग्न जाल्ल्यो बायलो लेगीत 'आपल्याक खंडोबाची बायल जावपाविशीं सपन पडलें'. अशें सांगून खंडोबाक आत्मसमर्पण करून मुरळ्यो जातात.
मुरळ्यो आनी वाघ्ये सगळ्या दक्षिण महाराष्ट्रभर पळोंवक मेळटात. खंडोबाक अशे तरेन भुरगीं ओंपपाची चाल चड करून कुणबी आनी म्हार लोकांभितर प्रचलित आसा. मुरळ्यांचो भेस कुणब्यांच्या बांयलांभशेनूच आसता. ह्यो मुरळ्यो वेश्यावृतीन आनी भीक मागून आपलें पोट भरतात. ताचें खंडोबावांगडा लग्न करतात. त्यो कपलाक हळद सारयतात आनी गळ्यांत कवड्यांच्यो माळो घालतात. कांय मुरळ्यो सासणाच्यो जेजुरीक रावतात, दक्षिण महाराष्ट्रांत कांय मुरळ्यो वाघ्यांवांगडा खंडोबाचीं पदां गायत, भीक मागत भोंवतात.
मुरळी ही देवदासींच्या वर्गांतली खंडोवाची उपासिका आसा. देवदासी, भाविणी-जोगतिणी हांचेभशेनूच मुरल्यांक देवसेवेंत रावन आंकवार जीण जगची पडटा . खंडोबाचे यात्रेंत वाघ्या आनी मुरळी हांचे खेळ जातात. एका हातान घोळ म्हळयार घांट वाजयत मुरळी नाच करता.
बंगालचो नामनेचो संत चैतन्य महाप्रभू हाणें आपले दक्षिण यात्रेंत जेजुरीक भेट दिली, तेन्ना मुरळयांक ह्या अनाचारासावन पयसावपाचो यत्न केलो. उपरांत इंग्लीश राज्यांत कांय सुदारकांनी हे प्रथेआड लोकमत तयार केलें. निमाणें कायद्यान मुरळीचे प्रथेचेर बंदी घाली. पूण फाव त्या प्रमाणांत लोक जागरण जावंक ना पाविल्ल्यान आजुनूय मुरळी जावपाचे प्रकार घडटात .
पूरक नोंदःदेवदासी.
मुश्ठीयुध्दः(पळेयात बॉक्सींग).
मुसलमानः(पळेयात इस्लाम धर्म).
