जातकच मूरांची स्थिती सामकी देंवली आनी सतराव्या शेंकड्याचे अखेरेक ते स्पेनांतल्यान पुराय भायर पडले.
मूर्तिकलाः आपल्य प्रिय वा पूड्य व्यकतीची, देवतेची, मानवी रूप आशिल्ली, फातरापसून तयार केल्ले प्रतिमेक मूर्त म्हणटात आनी ही मूर्त घडोवपाचे कलेक मूर्तिकला म्हण्टात .आयचे घडयेक वास्तव संवसांरांतल्या सजिव मनशांच्यो मूर्ती घडयता आसले तरी सुरवेक पूजेखातीर अधिश्ठान दिवपी देव-देवता वा तत्सम अमानवी विभुतींचीच मूर्त तयार करपा जातालें. चड करून ह्या देव-देवतांच्या सान्निध्यांत उरपी, काल्पनिक वा वास्तव, मोनजात, वनस्पत हांच्योय प्रतिमा मुखेल मूर्तिवांगडा तयार करप जातालें. पुर्विल्ल्या काळांत मूर्तिकलेचो उगम हो देवपूजेंतल्यान जालो आसलो तरी सद्याक मूर्तिकलेकडे हेर कलांसारकी एक स्वतंत्र अभिजात कला म्हूण पळोवप जाता. मूर्ती तयार करपाखातीर मुखेलपणान माती, लाकूड, धातू, पाशाण, प्लास्टर, शिमीट सारक्या वस्तूंचो उपेग करता.
संस्कृत साहित्यांत जें मूर्तिकलेचें शास्त्र निर्माण जालां तें मूर्तिकारांच्या अणभवांतल्यान तयार जालां. बृहत्संहितेंत म्हळां,शिल्पशास्त्राचें गिन्यान कलावंताचे पिळगेन पिळगी वाडत गेलां. मानसार नांवाच्या ग्रंथाच शिल्पशास्त्रज्ञांचे परंपरेचेर खूब विस्कटावणी आसा.तातूंत शिल्पलक्षण नांवाचें एक प्रकरण आसून तातूंत शिल्पज्ञाचे विंगड विंगड प्रकार पौराणिक कथांच्या रूपांत सांगल्यात.तातुतली एक कथा अशी आसा-
ब्रह्मदेव हो शिवाच्या वरदानान महविश्वकर्मा जालो.ताका चार दिकांनी सूचक अशीं चार तोंडां आशिल्लीं.उदेंत दिकेच्या तोंडाचें नांव विश्र्वंभू, दक्षिणेच्या तोंडाचें विश्र्वविध, अस्तंतेच्या तोंडाचें विश्र्वस्त्रष्टा आनी उतर दिकेचें विश्र्वस्थ आशिल्लें. उदेंत तोंडांचल्यान विश्र्वकर्मा, दक्षिण तोंडांतल्यान मय, अस्तंत तोंडांचल्यान मनू आनी उतर तोंडातल्यान त्वष्टा हे कलाकार जल्मले.
इतिहासःभारतांत मूर्तिकलेचो उगम खूब पुर्विल्ल्या काळासावन म्हळ्यार ऋग्वेदकाळाच्या पयलीं मेळटा. वैदिका संस्कृतीचे पयलीं भारताचे अस्तंत आनी वायव्य वाठारांनी, सिंधुसंस्कृती नांवाची एक संस्कृती नांदताली.मोहेजोदडो आनी हडप्पा हीं तिचीं मुखेल केंद्रां आशिल्लीं. ह्या केंद्रांनी जेन्ना उतख्न जालें त्यावेळार तातूंत पुराय प्रगत अशा नगरांच्या अवशेशांवांगडाच धातू, अस्थी, हत्या दांत, रत्न, कंवची, माती हांचेपसून तयार केल्ल्यो हजारांनी मूर्ती मेळ्ळयो. हातूंतल्यो कांय मूर्ती खेळण्यांच्यो आनी कांय मूर्ती पूजेखातीर आशिल्ल्यो. हाचेवयल्यान सिंधुसंस्कृतींतले लोक हे मूर्तिपूजक आशिल्ले अशें समजता. तशेंच हे लोक द्रविड आशिल् पुडा आनी भक्ती हीं द्रविड संस्कृतीची खाशेलपणां आशिल्लीं. वैदिक आर्यांनी तांचेर आक्रमण केलें आनी त्या आक्रमणांत द्रविड लोक हारले. ही सिंधुसंस्कृती वैदिक आर्यांच्या आक्रमणामुखार तिगली ना. थयंचे लोक आर्यांच्या चेंपणाक लागून दक्षिणेवटेन झुकले. ते उपरांतच्यो सुमार दोन हजार वर्सांच्या काळांतल्यो मूर्ती उपलब्ध नात आनी त्या काळांतलो इतिहासूय मेळना. सनपयलीं सातव्या-आठव्या शेंकड्यासावन मौर्यकाळाच्या सुरवाती मेरेनच्या काळाक महाजनपदयुग म्हण्टात. बुध्द आनी महावीर हे ह्याच काळांतले धर्मप्रवर्तक आशिल्ले. देव देवताचीं वाड ह्याच काळांत जावंक लागली. ह्याच काळआंतल्यो ८ ते १० हात उंचायेच्यो पाशाणाच्यो मूर्ती मेळ्ळ्यात. ह्यो मूर्ती चडशो यक्षांच्यो आसात परखम नांवाचो एक यक्ष सनपयलीं ७व्या शेंकड्यांतलो आसून, भारतीय मूर्तिशिल्पांत हो पुतळो सगळ्यांत पोरनो अशें मानलां. भरहूत हांगा ज्या कलाकारांनी यक्षमूर्ती घडयल्यो तांची नांवां सूपवास, विरूदक, सुचिलोम, अजकालक, सुदर्शन अशीं थंय कोरांतल्यांत. त्या काळांतल्यो कांय यक्षमूर्ती सद्या मथुरा, कलकता हांगाच्या संग्रहालयांनी आसात.
सम्राट अशोकान ह्या देशांत जे तरेचे शिल्पकलेची सुरवात केली तसली शिल्पकला पयलीं खंयच नाशिल्ली आनी फुडेंय जालीना. ताच्या काळांतले हजारांनी मण-वजनाचे आनी ४०-५० फूट उंचायेचे पाशाणस्तंभ भारतांत खबकडे आसात. त्या खांब्याचेर शींव, हती, बैल हांच्यो मूर्ती बसयल्यात.
मूर्तिकलेच्या इतिहासांत मौर्ययुगाफुडलें शुंभयुगूय खूब गाजलें.ह्या काळांत माती आनी पाशाण ह्या दोगांयच्यो मूर्ती तयार जावंक लागल्यो. शुंभकाळांतल्यो मूर्ती तांच्या भेसावयल्यान वेगळ्यो वळखूंक येतात. मस्तकाचेर फुडले वटेन दोन गांठी आशिल्ली पगडी आनी दोनूय पांयांमदल्यान,धोंतराचो जमनीक तेंकपी त्रिकोनी पदर असो तांचो भेस आसता. देवता आनी यक्ष-यक्षिणी हांच्यो मूर्ती, जैन-बुध्दांच्यो प्रतीकमूर्ती, देवळां आनी स्तूप हांचेर अलंकरण म्हूण कोरंतिल्ल्यो प्रणयनिदर्शक मूर्ती आनी स्तूपांते देगेवयल्यो मूर्ती अशें ह्या काळांतलें मूर्तीभाडांर आसा.ह्या काळांत विष्णू, शिव, ब्रह्म, बलराम, इंद्र, कुबेर, लक्ष्मी अशो पौराणिक मूर्ती तशेंच बुध्दाचे अनुचर आनी उपासक हांच्यो मूर्ती व्हड प्रमाणांत जावंक लागल्यो.
बुध्दान, आपली मूर्त करची न्हय असो आदेश दिल्ल्यान मूर्तिकलेंत बुध्दाची उपस्थिती सत्री, पदचिन्न, धर्मचक्र, बोधिवृक्ष, पज्ञ, वज्रासन ह्या प्रतीकांवतीन दाखोवप जाताली.
शुंगकाल आनी ताचे फुडलो कुशाणकाळ हातुंतल्यो यक्ष-यक्षिणींच्यो मूर्ती उगड्य, अर्द-उगड्यो पूण भावदर्शक अशो जांवक लागल्यो. यक्षिणींचो सूबंद झाडांच्यो खांद्यो आनी वालींकडे लायिल्लयान मूर्तिशास्त्रज्ञांनी अशआ यक्षिणींक शालभंजिका अशें नांव दिलां. शुंगळांत पाटलिपुत्र, सांची,भरहूत, सारनाथ, कौशांबी, बोधगया, मथुरा, बेसनगर आनी
