तशेंच वेदांगांचें, षड्दर्शनाचें, इतिहास – पुराणांचें अध्ययन केलें. जैन आनी बौध्द दर्शनांय समजून घेतलीं. संस्कृत, तमीळ, पाली ह्या भाशांतले मुखेल ग्रंथ वाचले.
कुडसंगमा सावन तो मंगळवाड हांगा म्हळ्यार सद्याच्या सोलापूर जिल्ह्यांतलें मंगळवेढ गांवांत बिज्जल नांवाच्या महामंडलेश्र्वराकडेन गेलो, अशें कांय जाणकारांचें मत आसा. पूण संप्रदायीक पुराणांत मात तो कल्याणाक गेलो अशें म्हळां.बिज्जल हो फुडें राजा जातकच बसवेश्र्वरान ताचेकडेन कारकुनाचे नोकरेपसून, ककोषागार – मंत्री म्हणून लेगीत काम केलें. कल्याणाक ताणें धर्मसुदारणेचें कार्य केलें. ताका वर्णभेद, जातीभेद तशेंच यज्ञ – यागांत केल्ली पशुहत्या मान्य नाशिल्ली. ताका लागून कांय सनातनी लोकांनी ताचे आनी बिज्जलामदीं दुस्मानकाय निर्माण करपी वातावरण तयार केलें. निमणें बिज्जलाचें सैन्य आनी बसवेश्र्वराच्या अनुयायांमदीं झगडीं सुरू जालीं. ह्या झगड्यांक विटून बसवेश्र्वर परतून कूडलसंगमाक आयलो आनी थंय ताणें समाधी घेतली.
कल्याणाक ताणें ‘शिवानुभवमंटप’ ही संस्था स्थापन केली. सगळ्या जातींतले आनी वेवसायांतले लोक हांगा एकठांय येवन विंगड विंगड विशयांचेर भासाभास करपाक लागले. भासाभाशेच्या माध्यामांतल्यान ताणें लोकांभितर जागृती केली. विंगड विंगड जातींजमातींच्या लोकांमदीं भावपण जागोवन, विचार स्वतंत्र्याची प्रेरणा निर्माण केली. दया, सत्य, अहिंसा, सदाचार, निती, शील हांचो प्रचार करून, एकाच देवाची भक्ती करात, भूतदया बाळगात, मोगान वागात, परोपकार करात अशी लोकांक शिकवण दिली.
बाराव्या शेंकड्यांत ताणें कांय क्रंतिकारक कार्यां केल्यांत तीं अशीं चातुर्वर्ण्यांक प्रोत्साहन दिवन सगळ्यांक समान मानले आनी आंतरजातीय लग्ना घडोवन हाडलीं. अस्पृश्यांगेर जेवण घेतलें, बालविवाहाक विरोध करून विधवाविवाहाक मान्यताय दिली. सगळे मनीस समान आसात हाचो अर्थ बायल आनी दादले हिंय समान अशें ताचें मत आशिल्लें. म्हणुनूच ताच्या अनुभवमंटपांतले भासाभाशेंत दादल्यावांगडा बायलोय वांटो घेताल्यो.
बसवेश्र्वरान खूब सुवातींनी मठ स्थापन केले. बसवेश्र्वर हो समर्थ योगी आशिल्ल्याचें तशेंच ताका ईश्र्वरी साक्षात्कार जाल्ल्यान जायते चमत्कार केल्ल्याचेय उल्लेख मेळटात ते अशे ताणें कड्डणाचें रुपांतर रत्नांनी केलें, बिज्जलाक गुप्त खजिनो दाखयलो, हुंवार आयिल्लो आसतना कृष्णा न्हयेन ताका वाट करून दिली.
बसवेश्र्वरान ‘कायकबे कैलास’ हो म्हान सिध्दांत मांडला. तातूंत शारिरीक कश्ट वा वेवसाय होच स्वर्ग, अशें सांगलां. मोक्षाखातीर रानांत वचपाची कांयच गरज ना अशेंय ह्या सिध्दातांत म्हळां. आपले विचार सगळ्या लोकांक कळचे म्हणून ताणें संस्कृत सोडून कन्नड भाशेंत उपदेश केला. प्रभावी आनी शैलीदार तशेंच अंतस्करणाक जाणवपी अशें ताचें साहित्य आशिल्ल्यान ताका वचनवेद, वचनशास्त्र हीं नांवां मेळ्ळ्यांत.
कन्नड साहित्यांत बसवेश्र्वराच्या ‘षट्स्थलवचन’, ‘कालज्ञान’, ‘मंत्रगौप्य’, ‘शिखारत्नवचन’ ह्या ग्रंथांक सासणाची नामना मेळ्ळ्या.
मराठी, हिंदी, इंग्लीश ह्या भाशांनीय बसवेश्र्वराचीं चरित्रांत बरयल्यांत. यादस्तिकाचच्या रुपान बसवेश्र्वाच्या नांवान ग्रंथालयां, शिक्षण संस्था, बँको, प्रकाशनां चलतात.
बसवेश्र्वर जयंतीच्या दिसा बसव बागोवाडी आनी कूडलसंगम, बसवकल्यां, उळवी (कारवार जिल्हो) गांवांनी यात्रा भरतात. कूडलसंगमाक दर वर्सा श्रावण शु. पाडव्याक ताची पुण्यतीथ मनयतात. – कों. वि. सं. मं.
बहाई धर्म : बहाऊल्ला (1817 – 92) हाणें स्थापन केल्लो एक विश्र्वधर्म. इस्लामांच्या शिया पंथांतल्यान तयार जाल्ल्या बाबी पंथाचेंच बहाई धर्मांत रुपातर जालें.
इराणाच्या मिर्झा अली मुहंमद हाणें 1844 वर्सा आपूण बाब (अदृश्य आशिल्ल्या बाराव्या इमामाचो संदेश लोकांमेरेन पावोवपाचें एक दार) आशिल्ल्याचें घोशीत केलें. ताच्या पंथाक बाबी पंथ अशें नांव पडलें. बाब हाणें सुबह – इ अझल हाका आपलो अध्यात्मीक वारस म्हणून नेमलो. 1863 मेरेन तो बाबी पंथाचो मुखेल आशिल्लो. पूण अझल हाचो सवती भाव बहाउल्ला हाणें आपुणूच प्रेषित म्हणून घोशीत करतकच बाबी पंथांत दोन गट पडले. बाबी पंथाच्या चडशा शिश्यांनी बहाउल्लाचें फुडारपण मान्य केलें. बहाउल्ल हाणें बाबीच्या तत्तवज्ञानापरस वेगळें तत्त्वज्ञान सांगिल्ल्यान बहाई हो स्वतंत्र धर्म मानूंक लागले आनी बहाउल्ला ताचो संस्थापक जालो.
बहाउल्ला हाका पॅलेस्टायनांतल्या अक्काक हद्दपार केल्लो. ताणें पिरायेच्या निमाणेमेरेन थंयच्यानूच धर्मप्रसार केलो. ताणें आपलो व्हडलो चलो अब्बास एफेंडी ऊर्फ अब्दुल – बहा (23 मे 1844 – 1921) हाका आपलो अध्यात्मीक वारस नेमललो. अब्दुल बहाचो भाव मिर्झा मुहमंद अली हाणें भावाक विरोध केल्लो. अब्दुल बहा हाणें वेगवेगळ्या देशांनी भोंवडी करून बहाई धर्माचो प्रचार केलो. ताणंह आपले व्हडले चलयेचो व्हडलो चलो शोघी एफेंडी रब्बानी (1896 1957 हाका आपलो वारस नेमलो. ताणें स्वताक ‘ईश्र्वरी कार्याचो संरक्षक’ ही उपाधी घेतली. ताका मरण येतकच बहाई धर्माचें फुडारपण ‘विश्र्व – न्यायमंदिर’ (युनिव्हर्सल हाऊज ऑफ जस्टिस) हे संसदेकडेन गेलें. विधिविधा, प्रशासन आनी न्याय हांचे सर्वोच्च अधिकार आशिल्ली ही संस्था वेगवेगळ्या राश्ट्रांतल्या राश्ट्रीय अध्यात्मीक वांगड्यानी वेंचिल्ली आसता. तिचें मुखेल केद्र इझ्रायलांतल्या हायफाहांगा आसून बाब, बहाउल्ला आनी अबदुला बहा हांचीं यादस्तिकां थंयच आसात.
