मौर्यकाळासंबंदीची म्हायती मुखेलपणान तत्काली वाङ्मय, परकीय भेंवडेकारांचो वृत्तांत, पुरातत्त्वीय अवशेशां वयल्यान मेळटा. पुराणांत कांय मौर्य राजांचो आनी तांचो पराक्रराम हांचो उल्लेख आनी वर्णन मेळटा. मौर्यांच्या विशीं म्हायती दिवपी शिलालेखांसारखी साधना चड म्हत्वाची आसा. सम्राट असोक हाचे साबार कोरांतिल्ले लेख आसात. आयजमेरेन सांपडिल्ले चडशे लेख प्राकृतांतले आसात. कांय ब्रह्मी लिपींत, कांय खरोश्टी आनी कांय अँरेमाइक लिपींत आसात. तातूंत राजाज्ञा, उपदेशपर धर्माज्ञा, चोल, चेर, पांड्या अशा कांय राज्यांचो तशेंच सुदारणा केल्ल्यांचो उल्लेख मेळटा. कांय शासनाविशींच्या गजालिंचो तशेंच, राजकीय स्थितीचो उल्लेख तातूंत मेळटा. लिखीत साधनांना मेगॅस्थिनीझ हाचें इंडिका आनी कौटिल्य हाचें अर्थशास्त्र हांकां चड म्हत्व आसा.
नंद राज्याच्या दरबारांत चाणक्याचो अपमान जाल्ल्यान कारणान नमद वंशाचो नाश करपाची प्रतिज्ञा ताणें केली. चंद्रगुप्ताक बरें शिक्षण दिवन नंद वंशाचो नाश करपाखातीर तयार केलो. चंद्रगुप्तान व्हड सैन्य उबें करून सुरवेक पंजाब आनी सिंध ह्या प्रदेशांतल्या यवनांचो पराभव करून, थंय आपलें राज्य उबारलें. उपरांत ताणें मगधाचेर घुरी घालून (इ. स. प 332) नंदराजाक मारून तो मगधाचे गादयेर बसलो. मुखार कांय वर्सांनी ताणें लागीं लागीं पुराय भारताचेर सार्वभौम सत्तेची स्थापणूक केल्ली. स. प. 305 त सेल्यूकस हाणें पंजाबाचेर घुरी घालून तो सिंधुमेरेन पाविल्लो. पूण चंद्रगुप्तान ताका हारावन ताचेकडल्यान कबलात करून घेतली. हे कबलातीवरवीं हेरामेरेनच्या प्रदेशाचेर चंद्रगुप्ताची सत्ता आयली. त्याउपरांत चंद्रगुप्तान दक्षिण भारतांतले साबार देश आपले राजदूत मौर्यांच्या दरबारांत धाडपाक लागले. ह्या काळांत मेगॅस्थिनीझ हो सेल्यूकसाचो वकील कांय वर्सां भारतांत रावलो. ताणें चंद्रगुप्ताच्या राज्याचें वर्णन बरोवन दवरलां. ताचे वयल्यान मौर्यांचे राज्यवेवस्थेची आनी सेनादलाविशीं म्हायती मेळटा. चंद्रगुप्तान आपल्या व्हड साम्राज्याचे साबार विभाग करून तांचेर राज्यपाल नेमिल्ले. तो स्वत: मगधाचो राज्यकारभार सांबाळटालो ताचेखातीर ताणें एक सल्लागार मंडळ नेमिल्लें. राजधानी पाटलीपुत्र नागराची वेवस्था पळोवपाखातीर तीस जाणांचें एक मंडळ आशिल्लें. करवसुली, जल्ममरणाच्यो नोंदी, उद्द्योगधंद्द्यांचें नियंत्रण, राखणेकाम हाचीं देखरेख हें मंडळ करतालें. गांवच्या वाठारांची वेवस्था पळोवपाखातीर ग्रामसंस्था आशिल्ल्यो. पांच खेड्यावयल्या अधिकाऱ्याक गोप अशें म्हणटाले.
चंद्रगुप्ताच्या सैन्यांत आठ हजार रथ, णव हजार हत्ती, तीस हजार घोडे आनी स लक्ष पदाती सैनिक आशिल्ले. चाणक्या हो चंद्रगुप्ताचो महामात्य आशिल्लो. ताच्या आदारान चंद्रगुप्तान आदर्श अशी राज्यवेवस्था निर्माण केल्ली. चंद्रगुप्त मौर्य हाणें आपल्या जिवितांतल्या निमाण्या दिसांनी जैन धर्म आपणायलो आनी तो राजसंन्यास घेवन कर्नाटकांत गेलो.
आपलो पूत बिंदुसार (इ. स. प. 300 – 273) हाका गादयेर बसोवन चंद्रगुप्त भद्रबाहूवांगडा कर्नाटकांत गेलो. जैन साहित्यांत चंद्रगुप्ताच्या पुताक सिंहसेन अशें म्हळां. पुराणांत ताकाच बिंदूसार हें नांव दिल्लें आसा. ताणें मौर्य साम्राज्य रितसर सांबाळिल्लें. आर्य चाणक्या हो कांय वर्सां हाचोय महामात्य आशिल्लो. आपलो पूत अशोक हाका ताणें अवंतीचो राज्यपाल नेमिल्लो. तेउपरांत अशोक कांय वर्सा तक्षशिला हांगाय राज्यपाल म्हूण रावलो.
अशोक (स. प. 273 – 236) हाका पुर्विल्ल्या भारतांतलो सगळ्यांत व्हड सम्राट मानतात. तो रागीट आशिल्लो. सुरवेक ताका चंडाशोक अशें म्हणटाले. गादयेर बसल्या उपरांत चार वर्सांनी ताणें आपलो राज्याभिशेक करून घेतलो.
स. प. 262 त अशोकान कलींग देशाचेर घुरी घालून ताचेर जैत मेळयलें. पूण ह्या झुजांत खूब रक्तपात जाल्लो. दोनूय वटांचे साबार सैनिक मेल्ले. हें पळोवन अशोकाक उपरती जाली आनी ताणें फुडाराक झुज करचोना अशी प्रतिज्ञा केली. तेच अवस्थेंत ताणें बौध्द धर्म आपणायलो. उपरांत अहिंसेचोय पुरस्कार केलो आनी आपली उरिल्ली जीण बौध्द धर्माच्या प्रसाराखातीर ओंपली. बौध्द धर्माचो प्रसार करपांतुच धर्मप्रसाराखातीर ताणें साबार शिलालेख देशाच्या भागांत खडपांचेर आनी खांब्याचेर कोरून दवरल्यात. तातुंतले सुमार 35 शिलालेख सांपडल्यात. त्या शिलालेखांत धर्मतत्त्वां आनी सम्राटाच्यो धर्माज्ञा कोरिल्ल्यो आसात. ताच्या जिविताविशीं खूब म्हायती तातूंत मेळटा. ताणें उबारिल्ले स्तभ हे गिरेस्त शिल्प कलेन भरिल्ले आसात. ताणें स्तुपूय बांदल्यात.
बौद्द धर्मांत उपराशिल्ल्या साबार वादग्रस्त प्रस्नांचेर भासाभास करपाखातीर अशोकान एक धर्मपरिशद आपयल्ली. हीका तृतीय संगीत शें म्हणटाले. तशेंच ताणें लागींच्या हेर देशांनी आपले दूत धाडून बौध्द धर्माचो प्रसार केलो. सिंहलव्दीपांत ताणें पूत महेंद्र आनी चली संघमित्रा हिका धाडिल्ली. ताच्या ह्या कार्याक लागून निमाणें ताका धर्माशोक ह्या नांवांन वळखुपाक लागले.
अशोकान आपल्या राज्याचे चार विभाग केल्ले. उज्जयिनी, तोसली, सुवर्णगिरी आनी तक्षशिल हीं ताचीं मुखेल थळां आशिल्लीं. त्या विभागांचेर ताणें प्रशासक नेमिल्ले, ते राज्यघराण्यांतलेच आशिल्ले. हेर प्रांतांचेर अधिकारि नेमिल्ले. भारतांतले चोळ, पाड्य आनी चेर हीं राज्यां सोडून सबंद भारताचेर ताची सार्वभौम सत्ता आशिल्ली. मंत्रिपरिशदेच्या आदारान तो राज्य कारभार करतालो. ताच्या सबंद साम्राज्यांत एकूच भास आनी एकूच लिपी चालू आशिल्ली असें म्हणटात.
