आशोकाचो चलो जलौक हाणें काशमीरांत स्वतंत्र राज्याची स्थापणूक करून कनौजमेरेनचो प्रदेश घेतिल्लो, अशें राजतारांगिनी हातूंत सांगलां. उपरांत गांधार, विदर्भ आनी हेर प्रदेशांत कांय मौर्य राजपुतांनी स्वतंत्र राज्याची स्थापणूक केली.
शासनवेवस्था : मेगॉस्थिनीझ हाचें लेखन, अशोकाचे लेख आनी कौटिल्या हाचें अर्थशास्त्र हातूंतल्यान मौर्य शासनाची म्हायती मेळटा. राजा वा सम्राट हो शासन यंत्रणेचो मुखेली आसतलो. तो वंशपरंपरेच्या अधिकारन ह्या पदाचेर येतालो. नवे कायदे कानून करप, ताचो रितसर उपेग करप आनी न्याय दिवप हे सगळे अधिकार राजाकडेन आसताले. राज्याभितर आनी शेजारच्या देशांनी ताचे गुप्तहेर आसताले. तांणी हाडिल्ली म्हायती तो केन्नाय आयकुपाक तयार आसतालो. ह्या कामांत ताका आदार करपाक मंत्रिपरिशद आसताली. परिशदेंतले मंत्री राजाच नेमतालो. प्रादेशीक प्रांतांचे मुखेल अधिकारी, उपशासन अधिकारी, राज्याचे कोशाध्यक्ष, सेनापती, दंडाधिकारी, न्यायाधीश आनी शेतवडीसारक्या खात्यांचे मुखेल अशें सगळे मंत्रिपरिशद नेमताले. खेड्यांत आनी गांवगिऱ्या वाठारांनी पयलीं चलत आयिल्ली पंचायतीसारकी शासनवेवस्था चालूच आशिल्ली. नगरांचो कारभार पळोवपाखातीर नगरपरिशद आसताली. हे परिशदेच्यो स उपसमित्यो आशिल्ल्यो आनी दर एके समितींत पांच सभासद आसताले. पयले समितीकडेन उद्देगिक-शिल्प हांचीं कामां आसतालीं. दुसरे समितीकडेन परदेशी नागरिकांच्या देखरेखीचीं कामां आसतालीं. तिसरे समितीकडेन जगनगणनेची नोंद (जल्म मरणाची नोंद) चवथें समितीकडेन वेपार उदरगतीची वेवस्था आशिल्ली. वजनमाप तपासप आनी मालाच्या दराचेर नदर दवरप हें समितीचें मुखेल काम आशिल्लें. पांचवे समितीकडेन उत्पादन हें खातें आशिल्लें. सवे समितीकडेन विक्रीकर वसूल करपाचें काम आशिल्लें.
सैन्याची वेवस्था अशाच स समित्यांकडेन आशिल्ली. घोडदळ, पायदळ, गजदळ, रथांचे दळ, नौदल आनी पुरवण हाचेखातीर एक एक समिती आशिल्ली.
अर्थीक स्थिती : लोकांचो मुखेल वेवसाय शेतवड हो आशिल्लो. गंगा – यमुना हें देगण पिकाळ आशिइइं आनी हेर भागांतूय विंगड विंगड पिकां येतालीं. शेतवडीचे जोडयेक पयलींसावन चलत आयिल्लो पशुपालान वेवसायूय नेटान चलतालो. रानांतलीय पिकावळ बरी आशिल्ली. खणींतल्यान विंगड विंगड धातू आनी हिरे माणकांय मेळटालीं. ह्या वेवसायांचे जोडयेक कांय प्रमाणांत तांकां जाय अशे आनी तांचेर आदारीत अशे साबार वेवसाय आशिलले. शिल्पकारांत मेस्त, धवड, चामार, कुंभार, चितारी-रंगारी, शेट आनी हेर शिल्पकारांचो आस्पाव जातालो. ते भायर नुस्तेंमारी वेवसायय चलतालो. सामान एक जाग्योवयल्यान दुसरेकडेन व्हरपाक बैलगाड्यांचो उपेग करताले. सागरी वेपारांचेय साबार उल्लेख मेळटात. चडसो वेपार अस्तंतेकडच्या देशांकडेन जातालो. बऱ्यांतलो बरो तलम कपडो. मलमल, रस्मी कपडे, अत्तर, मसालो, मोतयां, रत्नां, माणकां हांची निर्यात जाताली.
कला : मौर्यकाळांत लाकूड, माती, हतयाचे दांत, पाशाण हांचो उपेग वास्तुकला आनी शिल्पकले खातीर करतालो. पूण ह्या काळांत पाशाणशिल्पांचेंय प्रमाण चड आशिल्लें. ह्या काळांतली वास्तुकला ही चडकरून लाकडाची आशिल्ल्यान पाटलिपुत्र हांगच्या राजवाड्याचे अवशेश चडशे मेळनात. पूण स्तुपांतल्यान मौर्य तेंपावयले शैलीची म्हयती मेळटा. अशोकान उबारिल्ले स्तंभ आनी तांचेवयली कलाकुसर तोखणाय करपासारकी आसा. अशोकाच्या काळांत बौध्द धर्मियांक पवित्र आशिल्ल्या स्थळांनी स्तूप आनी ध्वजस्तंभ उबारिल्ले. चडशा स्तूपांचो नाश जाल्लो आसा. ध्वजस्तंभ हे एकाच पाशाण फातरासावन घडयल्ले. आसात. ते वाटकुळे आसून तांची उंचाय सुमार 12 मी. इतली आसा. ह्या स्तंभांच्या माथ्याचेर हत्ती, पाडे, घोडे आनी शींव हांच्यो मूर्ती बसयल्ल्यो आसात. मौर्य काळांतलें चडशें शिल्पकाम बौध्द आनी अवैदिक धर्मपंथांचे आसा. हे कलाकृतींचेर परकियांचे चडकरून इराणी हांचे ठसे उदेल्यात.
अशोकान आपणायल्लो बौध्द धर्म, ताची परिणिती म्हणून वेव्हारात हाडिल्ली अहिंसा, हाचो परिणाम म्हणून वैदिक धर्मियांचे रागणे हाच्या एकत्री परिणामांक लागून क्षात्रतेजाकडेन जाल्लें दुर्लक्ष ह्या कारणांक लागून मौर्य साम्राज्याक देमवती काळ लागली अशी कांय इतिहासकारांनी नोमद करून दवरल्या. – कों. वि. सं. मं.
मौलूग शरीफ : मुसलमानांची एक परब. हे परबेक ईद-इ-मीलाद अशेंय म्हणटात. हिजरी सनाच्या रबी उल अव्वल ह्या तिसऱ्या म्हयन्याच्या बाराव्या दिसा महंमद पैगंबराचो जल्म जालो, अशें मानतात. त्या निमतान हो दीस आनी सबंद म्हयनो पवित्र मानून हो उत्सव मनयतात.
सुन्नी पंथाचे अनुयायी हो दीस श्रध्देने आनी मोठे उमेदीन पाळटात. शीया आनी वहाबी पंथाचे अनुयायी मात हो उत्सव करीनात.
महंमदाच्या मरणा उपरांत सुमार पांचशें वर्सांनी मेसोपोटेमियांतल्या मसूल नांवाच्या शारांत ताच्या एका अनुयायान हो उत्सव सुरू केलो, अशें म्हणटात. उपरांत अखलाचो बादशहा अबूस इद मुजफ्फर हाणें इ. स. 1207 वर्सा हो उत्सव व्हड प्रमाणांत करून ही परंपरा सुरू केली. भारतांत हो उत्सव व्हड दबाज्यान मनयतात. ह्या दिसा रातचे सगळे लोक मशिदींत जमून महंमदाचीं स्तोत्रां आयकतात. हालीं हो उत्सव केन्नाय मनयतात. – कों. वि. सं. मं.
