बळगें मेळटा आनी तो दैवी संवसारांत प्रवेश करतात, ताचें पारलीकिक कल्याण जाता अशें बळीचे उपेग सांगल्यात. तशें बलिदानाक लागून देवांकूय बळगें मेळून वोश्र्ववेवस्थाय बरी उरता, अशें सांगतात.
देवपुजेंतल्या उपचारांकूय बळी म्हणटा. सोरपाक मारिल्ल्या पातकाक लागून संतत जायना जाल्यार, तें पातक पयस करपाखातीर ‘नागबळळी’ नांवाचो विधी करतात. मेल्ल्या मनशाचो असंतुश्ट आत्मो अपत्यप्राप्तीक प्रतिबंध करतात आसल्यार, ‘नारायणबळी’ हो विधी हिंदूधर्मांत करतात. चीनांत भौशीक बळी दिवप, हे राजाचें कर्तव्य मानतात. इजिप्तांत बळी हो होरस ह्या देवाचो दोळो मानतात.
बक्रईद : हो इस्लामी सण म्हळ्यार पशूबळी दिवपाचो दीस. हाजयात्रे वेळार पशूबळी दिवपाची प्रथा इस्लामांत आसा. बॅबिलोनिया आनी इजिप्तांत जित्या राजांचें दैवतीकरण करून तांचेखातीर बळी दितात. पेरू आनी मॅक्झिकोंतले लोक कान, नाक अशा अवयवांतल्यान रगत काडून तें देवतेक ओपतात. दुसऱ्याच्या हिताखातीर स्वता बलिदान केल्ल्याचींय उदाहरणां मेळटात. अस्तंत आफ्रिकेंतल्या कांय जमातींनी आपलीं पातकां निवळावपाखातीर एका जनावराचो बळी दिवपाची प्रथा आसा. जनावराक मारतकच ताचे निमाणे संस्कार करतात. उपरांत गुन्यांवकारी मेले आनी निश्पाप मनीस जजितो आसा, अशें मानतात.
रगताचो आनी बिगररगताचे अशे बळीचे दोन मुखेल प्रकार आसात. रगत, जनावरां, उदक, दूद, सोरो, फळां, अन्न ह्या देवाक बळी दिवपाच्या वस्तूंभितर जनावरां, मनीस शेवणीं हे रगताचे बळी. अशेच हे धर्मीक श्रद्धेंतल्यान वा जादूटोण्याच्या हेतान मनशान, मनशांचे केल्ले हत्येक ‘नरमेध’ अशें म्हणटात.
नरमेध : मानवी रगत हें सगळ्यांत पवित्र आनी बळिश्ट आशिल्ल्यान, मनशाचो बळी हो सगळ्यांत श्रेश्ठ बळी मानताले. ‘मेध’ ह्या संस्कृत धातूचो अर्थ ‘हत्या करप’ असो आसा. विंगड विंगड उद्देशांनी मनशाची हत्या जाता. राग, दुस्वास, सूड हांकां लागून जाल्लो खून, गुन्यांवकारांक जाल्ली मरणाची ख्यास्त, झुजांतलें हत्याकांड हांकां नरमेध म्हणूंक येना. पूण त्याच हत्यांक धर्मीक स्वरूप दिल्यार तो नरमेध थरता. मूळ पुर्विल्ल्या मॅक्सिकी लोकांनी गुन्यांवकारांक दिवपाच्या सगळ्या तरांच्या देहान्त ख्यास्तींक नरमेधाचें स्वरूप दिल्लें. भुरग्यांच्या रगतांत न्हाण घेतल्यार कुश्ठरोग बरो जाता, हे समजुतीन कांय कडेन हत्या जाता. अशे हत्येक नरमेध म्हणचो काय ना हेविशीं वाद आसात.
नरमेधाफाटलो मुखेल उद्देश म्हळ्यार देवता आनी मनीस हांचेमदलें नातें घट करप वा पातकांक लागून तें पुराय नश्ट जाल्लें आसल्यार देवतेचो राग पयस करून तें परतून घट खरप वा देवता जावं हेर पिशाच्चांक संतुश्ट करप वा मध्य नर हो जेन्ना राजा, मुखेल अशे तरेचो श्रेश्ठ मनीस आसता तेन्ना ताचे भितरली शक्त मेळची म्हणून नरमेध करतात. देवतांभितर ग्रामदेवता, जलदेवता, वृक्षदेवता, कैषिदेवता, भूमिदेवता हांकां चड करून बळी दितात. पिशाच्च, दुश्ट शक्त, मेलल्ल्या मनशांक, स्वताची तलवार हांकां नरबळी दितात. दुकळ, धामीची पिडा, झूज हीं संकश्टां पयसावपाखातीर लेगीत नरबळी दिताले. खाजगी वा भौशीक पातकांक लागून प्रायश्र्चीत घेवप, आंगवण पावोवप, जैत मनोवप, भूतबाधा निवळावप, पावित्र्य निर्माण करप, दुश्ट शक्तीक धांवडावप, बांयक वा तळयेक उदक हाडप, अशा कितल्याशाच उद्देशांनी नरमेध करताले.
ममनशाच्या अवयवांनी खाशेली शक्त आसता. नरबळीक लागून भविश्य समजता वा अधोलोकांतल्या शक्तींचो आदार मेळटा. अशा समजुतींक लागून नरबळी दिवपाची रोमी लोकांची पद्दत जादू टोण्याभाशेन आशिल्ली.
देवाक प्रसन्न करून घेवपापासत सगळ्यांच्या आवडीच्या अशा निर्दोश आनी बऱ्या मनशाचोच बळी दिताले. स्वता, स्वताचो पूत, पयलें भुरगें, राजा, पुरयत, सरदार, सोबीत तरणाटी, तरणाटो, हेर म्हत्वाची व्यक्ती हांकां मेध्य म्हणून वेंचून काडटालो. तेखातीर पिडेस्त, वाझ बायल हांकां बळी दिवंचे न्हय अशें मत आशिल्लें. ल्हान भुरग्यांक मात व्हड प्रमाणाचेर बळी दिताले. केन्नाकेन्नाय जोडप्याचोय बळी दिताले.
मेध्य हो प्रत्यक्ष देव वा देवाचो प्रतिनिधी अशें मानलां. शतपथ ब्राह्मणांत मेध्य नर म्हळ्यार नारायण अशें म्हळां. देवाभाशेन मेध्याची पुजा जाताली. मेध्य म्हणून वेंचून काडटकच कांय विशिश्ट दीस, म्हयने वा वर्सां उपरांत ताचो बळी दितले. ह्या काळांत ताका सगळ्यो सूख सुविधा मेळटाल्यो. हो नरमेधाचो काळ व्हडलो उत्सव असो मानून नाच पदां चलतालीं. बळीक सजोवन, मारपाचे सुवातेर व्हरताले. कांय खेपे थंय पयलीं व्दंद जावन बळी जिखल्यार तो सुट्टालो. पूण हरशीं तो पळून वचचो न्हय म्हणून ताचे भोंवतणीं रक्षक आसतले. खोंड नांवाच्या आदिवासी लोकांभितर मेध्याक तेल-तूप लावन ताच्या आंगार गुलाल, फुलां उडोवपाची चाल आसा. बळीच्या आंगावयलो केंस, फुलाची पाकळी वा गुलाल शूभ मानून तो मेळोवपाखातीर लोकांची झुंडी पडटाली. बळीचें तोड उदेंतेक आनी बळी दिवपी मनशाचें उत्तरेक आसतलें. बळीक नमस्कार करून, ताच्या मस्तकाचेर फूल, उदक घालून मंत्र म्हणून ताचो शिंरच्छेद करताले. उपरांत ताचें मुंडकें आनी रगत हांचेसयत देवतेची पुजा जाताली.
कांय नरमेध तितलेपुरते आसताले. देखीक – दुकळ पयस करपाखातीर केल्लो नरमेध, दीसपट्टो, सप्तकी, म्हयनाळो, वर्सुकी आनी दर तीन, आठ, णव, बारा वर्सांनी नेमान जावपी नरमेधूय आसतालो. तंजावराक दर शुक्रारा कालीमुखार बळी दिताले. दर णव वर्सांनी एक, अशें तरेन आपल्या णवूय भुरग्यांक बळी दिवप एका ट्युटॉनिक राजाची नामनेची कथा आसा. नव्या वर्सा दिसा, पेरणी, सुगी, गिराणां खाशेलो ग्रहयोग, जल्म, लग्न, मरण, राज्याभिशेक ह्या प्रसंगांचेर नरमेध करताले.
