बँको आनी बँकींग : लोकांकडल्यान बचतीच्या रिपांत आयिल्ले पयशे वा तत्सम धन एकठांय करप आनी गरजेवंतांक तें रिणाच्या रुपांत दिवप ह्या वेव्हाराक बँकींग अशें म्हणटात आनी हो वेव्हार करपी संस्थेक बँक म्हणटात. ह्या वेव्हारांत बचत करतल्याक मूळ रकमेवांगडाच एका थरावीक दरांत कळंतर (Interest) मेळटा आनी रीण घेतल्याक मूळ रिणाचो रकमेवांगडाच कळांतर भरचें पडटा. रीण फारीक करतना भरपाचो कळंतराचो दर हो सदांच बचतीचेर मेळपाच्या कळंतराच्या दरापरस चड आसात. दोनय दरांमदलो फरक हो बँकेचो फायदो (जोड) आसता. आदल्या काळांत पयशाच्या वेव्हारांत परिणामकारक प्रभाव आशिल्ल्या सावकारी वा सराफी वेवसायांत बँकींगचें मूळ सांपडटा.
इ. स. चे पयली २००० वर्सा कर्ज वेव्हार चलताले, हाचे उल्लेख मेळटा. इ. स. प. सव्या शेंकड्यांत बॅबिलॉन हांगा ‘इगिबी बँक’ प्रसिद्द आशिल्ली. ग्रीस हांगा इ. स. प. चवथ्या शेंकड्यांत देवस्थानां, भौशिक संस्था आनी खाजगी संस्थआ वित्तीय वेवसाय करताल्यो. लोकांचे पयशे जमोवन दवरप, रिण दिवप, नाण्यांचो कस पळोवप, सराफी तशेंच शारां भितर भांगर, रूपें आनी नाणी हांची सदली-बदली (हाड – व्हर) जावची न्हय म्हूण पतवेव्हार करप हें त्या वेळार खाजगी संस्थांचे ममुखेल काम आशिल्लें. उपरांतरोमन कायद्यान बँकेत पयशे साठोवन दवरून कर्जाची परत फेड करपाक मान्यताय दिल्ली. ह्या वेव्हाराची नोंद करपाखातीर खाशेले अधिकारी नेमिल्ले. मध्ययुगीन काळांत बँकींग पद्दतीचो उदय बाराव्या शेंकड्यांत इटली हांगाच्या जेनोआ सारकिल्ल्या व्हड व्हड शारांनी जाल्लो. बँकम (Bancum) ह्या बांकाभशेन आशिल्ल्या मेजाफाटल्यान बसून तेन्नाचो बँकर बँकिंगाविशीं वेव्हार करतालो. हाका लागून बँकर हो शब्द आयला आसूये.
चवदाव्या शेंकड्यांत इटली हांगाच्या मुखेल शारांनी तशेंच ब्रूझ, अँटवर्प आनी हॅन्सिअँटिक समुहाच्या हेर शारांनी व्हड व्हड वखारी आनी शारांपुरत्यप बँको आशिल्ल्यो. ह्याच तेंपार युरोपांत बँकेंत दवरिल्ले पयशे रिण म्हूण घेवचे आसल्यार रिण घेवप्यान साथीदारांच्या मुखार तोंडी आदेश दिवंचो पडटालो. उपरांत ह्या वेव्हाराखतीर हातान बरयल्लो आदेश चालींत आयलो. परकीय वेपार जसो वाडपाक लागलो आनी धन पयशे एका प्रदेशासावन दुसऱ्या प्रदेशांत व्हरपाची गरज पडपाक लागली, तेन्ना ‘हुंडी’ हो प्रकार चालींत आयलो. अठराव्या शेंकड्याचे निमाणेकडेन उद्देगीक क्रांतीच्या परिणामाक लागून पुराय युरोपांत वेपार भरभराटीक आयिल्ल्यान हांगा नव्यो साबार वेपारी बँको उद्याक आयल्यो.
भारतांत बँकिंगाचें मूळ पुर्विल्ल्या काळासावन चलत आयिल्ली सावकारी आनी नाण्यांची सदली – बदली (हाड – व्हर) तशेंच सराफी ह्या वेवसायांत दिश्टी पडटा. उपरांत ह्या वेवसायांतल्यान हांगा पतपेढी (Indigeneous Bank) हिची निर्मिती जाली. ह्यो पतपेढयो अस्तंत पद्दतीच्यो बँको भारतांत येयसर भारतीय लोकांचें बँकींग वेव्हाराचें एकमेव साधन आशिल्लें. मनुस्मृती हातूंत आनी कौटिल्या हाच्या अर्थशास्त्रावयल्यान हांगा रिण दिवपाची वा घेवपाची तशेंच सावकारी पद्दत आशिल्ली, हांचे पुरावे मेळटात. माध्ययुगांत मोगल सम्राटांनी धनी, महाजन आनी सावकार हांका कर वसूल करपाचे अधिकार दिल्ले आनी तांकां विंगड विंगड प्रदेशांनी कोशाध्यक्ष म्हूण नेमिल्ले. लोक आपली रक्कम (deposit) ह्या महाजनांकडेन पुंजायताले. ह्या पयशांचेर तांकां व्याज मेळटालें. गरजेप्रमाण काय लोक तांचे कडल्यान रिणूय घेताले, जाचेर तांकां व्याज फरीक करचे पडटालें. हे तरेन आधुनिक बँको अस्तित्वांत येवचे पयलीं महाजनूच बँकींगाचें काम करतालें.
ब्रिटीशांची राजवट भारतांत आयले उपरांत तांणी आपल्या वेपारी आनी हेर गरजो भागोवपाखातीर ‘एजेंसी घर’ आनी ‘जॉयट स्टॉक बँक’ हाची स्थापणूक केल्ली. एकुणीसाव्या शेंकड्याचे सुरवेक इंग्लंड हांगाचे उद्देगीक क्रांतिच्या परिणामांक लागून वेपारांत खूब वाड जाल्ली. हाका लागून थंय साबार नव्यो नव्यो वेपारी बँको उदयाक आयिल्ल्यो. भारतांत लेगीत १८०६ त ‘बँक ऑफ कलकत्ता’ ची स्थापणूक जाली. उपरांत १८४० त ‘बँक ऑफ बाम्बे’ आनी १८४३ त ‘बँक ऑफ मद्रास’ हांची स्थापणूक जाली. ह्यो बँको पुरायपणान परदेशी भांडवलाचेर उबारिल्ल्यो. ह्याच तेंपार १८४४ त बॅक चर्टर एक्ट पास जावन इंग्लंड हांगा ‘बँक ऑफ इंग्लंड’ ची थापणूक केल्ली.
विसाव्या शेंकड्याचे सुरवेक सावन वेवसायीक बँकांचो आंकडो वाडत गेलो. ‘बँक ऑफ इंडिया’, ‘सेंट्रल बँक ऑफ इंडिया’, ‘बँक ऑफ बडौदा’ आनी हेर प्रसिद्द बँकांची १९०६ ते १९१३ ह्या काळांत थापणूक जाली. पूण पयल्या म्हाझुजाच्या तेंपार बँकांचेर आपत्ती येवन भारतांतल्या सुमार ९० बँकांनी आपलो वेवसाय बंद केलो. म्हाझुजाउपरांत बँकांचे स्थितींत परत सुदारणा जावपाक लागली. १९२१ त भारतांतल्यो तिनूय प्रेसिडेंसी बँकको एकठांय हाडून ‘इंपॅरियल बँक ऑफ इंडिया’ तयार केली. ही एक सरकारी बँक आशिल्ली. पूण ती लोकांकडेनूय वेव्हार करताली. १ एप्रिल १९३५ दिसा भारतांत ‘रिझर्व बँक ऑफ इंडिया’ हाची थापणूक जाली. दुसऱ्या म्हाझुजाच्या तेंपार आनी उपरांत भारतांत साबार बँको उक्त्यो जाल्ल्यो. भारताची ‘युनायटेड कमर्शियल बँक’ ह्याच तेंपार उबारिल्ली. म्हाझूज सोंपले उपरांत बँकींग वेवसायाक थोडी देवती कळां लागली. बँकींग वेवसायांत सुदारणा जावची म्हूण बँकींग कांयद्यांचो रितसर अभ्यास करून नवे कायदे तयार केले. भारताचो बँकींग रेग्युलेशन कायदो १९४९ त पास जालो. ह्याच वर्सा ‘भारतीय रिझर्व बँक’ आनी १९५५ त ‘इंपॅरियल बँक ऑफ इंडिया’ हाचें राश्ट्रीयकरण जाले.
भारतांत १९५० मेरेन बकींग वेव्हार ल्हान ल्हान बँकांवरवींच चलतालो. भारत हो मुखेलपणान शेतवडीचेर आदारिल्लो देश आशिल्ल्यान, हांगाची अर्थवेवस्था आनी समाजीक परिस्थिती गांवगिऱ्या वाठारांचेरूच
